Барномаи савдои электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2025-2029

1. МУҚАРРАРОТИ УМУМӢ

1. Барномаи савдои электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2025-2029 (минбаъд - Барнома) бо мақсади мусоидат ба рушди савдои электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия гардидааст.

2. Барнома дар доираи афзалиятҳои муайяннамудаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Харитаи роҳ оид ба содагардонии расмиёти савдо, инчунин Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030, ки дар он ба тақвияти инфрасохтории миллии телекоммуникатсионӣ эътибори хоса дода мешавад, таҳия гардидааст.

3. Барнома дар давоми 5 соли оянда амалӣ карда мешавад ва дар он нақши муҳими савдои электронӣ, фароҳам овардани имкониятҳо ҷиҳати коҳиш ёфтани хароҷот вобаста ба ташкили савдо, содагардонии расмиёти савдо, дар муҳлати кутоҳ анҷом додани амалиёт дар шакли ғайринақдӣ, инчунин иҷрои дастуру супоришҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки дар ҷаласаи 22-юми Шӯрои машваратии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба беҳтар намудани фазои сармоягузорӣ қайд гардид, ба назар гирифта мешавад.

4. Барнома арзёбии фазои фаъолияти савдои электронии Тоҷикистонро бо истифода аз равиши экосистемавӣ таъмин карда, самтҳои афзалиятноки такмили минбаъдаи савдои электрониро дар кишвар муайян менамояд. Дар доираи равиши экосистемавӣ савдои электронӣ аз рӯйи 15 меъёри гуногун баҳо дода мешавад. Ҳар қисм ва зерқисмҳои он дар алоҳидагӣ аз рӯйи нишондиҳандаҳои заминавӣ, натиҷаи фаъолият ва сатҳи рушди онҳо, инчунин алоқамандии байни онҳо баҳо дода шуда, камбудӣ ва мушкилоти дарназарбуда муайян карда мешавад. Ҳамзамон Барнома маълумотро оид ба рушди минбаъдаи минтақавию байналмилалӣ ва ҳамоҳангӣ бо тамоюлҳои дар оянда пайдошавандаро фаро мегирад.

5. Барнома аз ҳисоби маблағҳое, ки аз буҷети давлатӣ барои хариди мол, хизматрасонӣ ва корҳо ҷудо гардидаанд, кумаки техникӣ ва дастгирии шарикони рушд, ҷалби сармоягузории мустақими хориҷӣ (минбаъд - СМХ) ва маблағҳои бахши хусусӣ, инчунин сарчашмаҳои дигаре, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон манъ накардааст, амалӣ карда мешавад.

2. ТАҲЛИЛИ ВАЗЪИ ҶОРИИ РУШДИ САВДОИ ЭЛЕКТРОНӢ

§ 1. Таҳлили фазои савдои электронӣ дар Тоҷикистон

6. Ҳукумати ҷумҳурӣ рушди иқтисоди рақамиро дар кишвар ҳамчун соҳаи афзалиятнок муайян намуда, ҷиҳати рушди соҳа қабули як қатор барномаву ҳуҷҷатҳои стратегӣ пешбинӣ гардидааст. Дар Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 (минбаъд - СМР) ба таҳкими инфрасохтори миллии телекоммуникатсионӣ ва Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон эътибори хоса дода шудааст.

7. СМР барномаҳои рушди миллиро барои давраи миёнамуҳлат муайян намуда, ба табдил додани Тоҷикистон ба кишвари саноативу аграрӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум равона гардидааст. Марҳилаи якуми татбиқи СМР соли 2020 ба охир расида, марҳилаи 2-юми он оғоз гардид. Вобаста ба ин Барномаи рушди миёнамуҳлати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021 - 2025 қабул гардид.

8. Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 31 декабри соли 2019 қабул гардид. Дар Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дурнамои умумии истифодаи технологияҳои муосири рақамӣ бо мақсади ноил гардидан ба ҳадафҳои СМР инъикос ёфтааст. Дар ин ҳуҷҷат воситаҳои мустақими рушд додани иқтисоди рақамӣ - харитаи роҳи миёнамуҳлат ва барномаи он, инчунин як қатор механизмҳои институтсионалии дахлдор инъикос гардидаанд. Дар он самтҳои стратегии зерин муайян шудаанд:

- такмили заминаи меъёрии ҳуқуқӣ ва сиёсати давлатӣ оид ба иқтисоди рақамӣ дар маҷмуъ оид ба ҷорӣ намудани технологияҳои пешқадам, беҳтар намудани фаъолияти соҳибкорӣ, рушди муҳити таҳқиқотӣ ва дастовардҳои илмӣ, инноватсия, киберамнияти миллӣ ва таъмини боварии истеъмолкунандагон ба технологияҳои рақамӣ;

- таҳкими заминаи технологияҳои рақамӣ, аз ҷумла дастрасии ҳамагон ба интернети фароҳхат тавассути рушди инфрасохтор ва кам кардани ҳаққи хизматрасонии интернетӣ;

- рақамикунонии бахши давлатӣ (ҳукумати электронӣ) ва соҳаҳои иқтисодиёт (энергетика, саноати истихроҷи маъданҳои кӯҳӣ, кишоварзӣ).

9. Савдои электронӣ дар Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун соҳаи афзалиятнок (савдои рақамӣ) муайян гардида, дар иқтибоси зерин самтҳои асосии он инъикос ёфтааст: "танзими савдои рақамӣ, баланд бардоштани донишу малакаи рақамӣ ва молиявии аҳолӣ ва соҳибкорон, рушди савдо, инфрасохтор ва логистикаи электронӣ равона карда мешаванд. Ҳамчунин ба таъсиси инфрасохтори дастгирӣ, ки чораҳои мустақим ва ғайримустақим, аз ҷумла таъсиси марказҳои хизматрасонии дастгирӣ ва пешбурди савдои электрониро (Еcommerce ва Fulfillment) дар бар мегирад, афзалиятнок мешавад".

10. 70 дарсади аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҷавонони то синни 30-сола ташкил медиҳанд. Дар ҳолати тарбияи дурусти кадрҳо, аз чунин рушди аҳолӣ метавон нафъи хуб ба даст овард. Чунин гурӯҳи калони аҳолӣ истифодаи воситаҳои технологияҳои иттилоотию коммуникатсиониро (минбаъд - ТИК) барои соҳибкорӣ истиқбол менамояд. Солҳои 2000-2015 Тоҷикистон нисбат ба дигар кишварҳои минтақа аз ҷиҳати ҳиссаи аҳолии истифодабарандаи интернет нишондиҳандаҳои баландтарин дошт ва ҳарчанд, ки ин нишондиҳанда солҳои охир коҳиш ёфта бошад ҳам, соҳибкории рақамӣ яку якбора боло рафт. Айни замон истифодаи интернет тадриҷан зиёд шуда истода истодааст ва 21 дарсади аҳолиро фаро мегирад, вале дар сатҳи минтақавӣ аз нигоҳи таъмини дастрасӣ ва фарогирӣ яке аз ҷойҳои охирро ишғол менамояд.

11. Фазои савдои электронӣ айни ҳол бо сомонаҳои пешниҳодкунандаи рӯйхати молу маҳсулот, тахтаи эълонҳо, ки дар он ҷо танҳо муқоисаи вариантҳо дар реҷаи онлайн гузаронида шуда, пардохт ва дастраснамоии молҳо асосан бе истифода аз интернет амалӣ карда мешавад, маҳдуд аст. Сомонаи аз ҳама маъмул дар Тоҷикистон Somon.tj (www.,omon.tj) мебошад, ки дар як моҳ зиёда аз 600000 нафар аз он истифода мебаранд. Сомонаи мазкур асосан рӯйхати васеи маҳсулоти гуногунро пешниҳод мекунад. Сомонаҳои порталҳои тиҷоратии интернетии байналмилалӣ бо сабаби шартҳои номусоиди хизматрасониҳо оид ба ҳамлу нақли борҳо ба/аз кишвар ҳиссаи маҳдуд доранд ва ба фурӯш баровардани молу маҳсулоти ватанӣ тавассути порталҳои тиҷоратии ҷаҳонӣ масъалаи афзалиятнок дар рушди савдои хориҷӣ арзёбӣ мегардад.

§ 2. Соҳаҳои калидӣ дар экосистемаи савдои электронии Тоҷикистон, инчунин тарафҳои қавӣ ва заиф

12. Барои рушди савдои электронӣ дар Тоҷикистон инфрасохтори мавҷудаи интернет ба беҳбудии назаррас ва ислоҳот ниёз дорад.

13. Ширкати Вавилон-Мобайл бо 37,8 дарсади мизоҷон дар бозор дар ҷои аввал, ширкати "Тселл" (27,5%) дар ҷои дуюм, ширкати "Мегафон" (17,9%) дар ҷои сеюм, ширкати ,Билайн, (12,2%) (ZET-Mobile) дар ҷои чорум ва ширкати давлатии "Тоҷиктелеком" (4,1%) дар ҷои охирон қарор дорад. Новобаста аз шумораи калони ширкатҳои мобилии амалкунанда, рақобат дар байни онҳо дар бозори хурди Тоҷикистон қариб, ки ба назар намерасад. Дар натиҷаи либерализатсияи ибтидоӣ дар аввали солҳои 2000-ум ҳаҷми пешниҳоди хизматҳо яку якбора боло рафт, аммо соҳаи мазкур то дараҷае дар як зина мондааст.

14. Тоҷикистон ба шарофати минтақаи кӯҳии худ барои алоқаи мобилӣ хело мусоид аст. Ширкатҳои мобилии Тоҷикистон дар минтақа аввалин шуда хизматрасониҳои 3G-ро соли 2006 ҷорӣ намуданд. Ширкатҳои мобилӣ барои хизматрасонӣ аз доираи васеи технологияҳо, ба монанди GSM 900/1800, CDMA 2000, UMTS ва LTE 800/1800-2100 MHz истифода мебаранд. Илова бар ин ширкатҳои мобилӣ бо мақсади беҳтар намудани фарогирии худ дар миқёси кишвар аз хизматрасониҳои моҳвора истифода бурда, ҳадди ақал дар Душанбе як истгоҳи заминии моҳвора доранд ва ширкатҳои калон дар ҳар як шаҳри дуюмдараҷа чунин истгоҳҳо доранд. Мувофиқи тахминҳои ASHAM дар солҳои 2018-2025 дар байни кишварҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (минбаъд - ИДМ) пас аз ӯзбекистон (3,6 млн) ва Қазоқистон (1,1 млн) Тоҷикистон аз рӯйи зиёдшавии шумораи истифодабарандагон (1,1 млн) ҷои сеюмро ишғол мекунад.

15. Тоҷикистон, ки роҳи баромад ба баҳр надорад, сарфи назар аз масофаи калон то кабелҳои зериобии ба марказҳои глобалии интернет пайвастгардида, аз трафики масирӣ тавассути шабакаҳои шоҳроҳи кишварҳои минтақа вобаста мебошад. Бо дарназардошти он, ки 80 дарсади дархости маълумот пайвастшавӣ ба сайтҳои байналмилалиро тақозо мекунад, арзиши алоқаи байналмилалӣ ҳам барои ширкатҳои таҳвигарони хизматрасониҳои интернетӣ (маржаи онҳоро барои сармоягузории оянда ба соҳа кам мекунад) ва ҳам барои истеъмолкунандагон (ҳавасмандии онҳоро ба истифодаи маълумот паст карда, ба истифодаи интернет аз ҷониби истеъмолкунандагон ва соҳибкорон фишор ба сӯи пастшавӣ меорад) баланд мебошад.

16. Ташкилоти байналмилалии ,Ҷамъияти интернет, қайд мекунад, ки фазои телекоммуникатсионӣ аз ,нархи баланди интиқоли маълумот дар сатҳи байналмилалӣ, хароҷоти калони хизматрасониҳо ва таҷҳизот барои мардум, набудани хизматрасонии хостинги маҳаллии аз ширкатҳо вобастанабуда ва рушди маҳдуди контенти маҳаллӣ, азият кашида истодааст. Аксарияти ширкатҳои мобилӣ дар айни ҳол барои дастрасӣ ба шабакаҳои магистралии Россия, хусусан кабели транзитии байни Аврупо ва Осиё (ТЕО) аз хатҳои нурию нахӣ тавассути ҷумҳуриҳои Қирғизистон ва Қазоқистон истифода мебаранд. Пешбинӣ мегардад, ки лоиҳаи хатти баландшиддати интиқоли барқ аз Осиёи Марказӣ ба Осиёи Ҷанубӣ бо иқтидори 1000 мегаватт (CASA-1000), ки аз ҷониби Бонки Умумиҷаҳонӣ ва Хазинаи Байналмилалии Асъор маблағгузорӣ мешавад, инчунин имконияти қад-қади хатти интиқоли барқ кашидани хатти нурию нахиро пешбинӣ менамояд.

17. Кишвар аз нуқтаи назари марказҳои замонавии нигоҳдорӣ ва коркарди маълумот барои рушди ТИК қафо монда истодааст.

18. Тоҷикистон низоми раводиди электронии "e-Visa"-ро ҷорӣ намуд, ки ба сайёҳон (шаҳрвандони хориҷӣ) имконият медиҳад барои ворид шудан ба кишвар дархости электронӣ хонапурӣ карда, бидуни ҳозир шудан ба муасссисаҳои консулии Ҷумҳурии Тоҷикистон раводиди электрониро ба даст оранд. Рушди рақамӣ барои аз ҳамгироии минтақавии кишварҳои ИДМ ва ниҳоят савдои минтақавӣ нақши ҳалкунанда мебозад. Низомҳои рақамӣ, ба монанди бақайдгирӣ, андозбандии электронӣ, ҳукумати электронӣ, пардохтҳои рақамӣ ва расмиёти дигари содагардонӣ барои дар сатҳи баланд дастгирӣ намудани рушди СХМ, инчунин кам кардани монеаҳо барои дастрасӣ ба маблағгузорӣ мусоидат хоҳад намуд.

19. Оид ба таҷдиди инфрасохтори ТИК тибқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 13 июни соли 2014, № 405 "Дар бораи ташкил намудани Шабакаи иттилоотии электронӣ барои гирифтани раводиди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ҷорӣ намудани раводиди электронии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои шаҳрвандони хориҷӣ ва шахсони бешаҳрванд" аз 1 марти соли 2015 шабакаи иттилоотии электронӣ барои гирифтани раводиди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва раводиди электронии Ҷумҳурии Тоҷикистон (E-Visa) барои шаҳрвандони хориҷӣ ва шахсони бешаҳрванд ташкилшудааст ва мунтазам такмил дода мешавад.

20. Шурӯъ аз 1 июни соли 2016, бо мақсади амалисозии қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 13 июни соли 2014, № 405, шабакаи "Идоракунии сарҳад ва раводид" фаъол гардид.

21. Аз 1 январи соли 2017 ҳамаи намояндагиҳои дипломатӣ ва муассисаҳои консулии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шабакаи электронии гирифтани раводид пайваст шуда, стандарти додани раводид ба низоми "Шенгенӣ" баробар карда шуд.

22. Айни замон дар ҷумҳурӣ хизматрасонии мунтазами техникӣ ва технологии ҳифзшудаи 113 марказҳои маълумотҷамъкунии биометрии Вазорати корҳои дохилии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар реҷаи онлайн тавассути каналҳои оптикӣ ва моҳворавӣ анҷом дода мешавад.

23. Хизматрасонии мунтазами боэътимоди техникию технологӣ дар 31 нуқтаи назорати сарҳадӣ ва 4 нуқтаи раёсати қӯшунҳои сарҳадии Кумитаи давлатии амнияти миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъмин карда шуда, барои сарҳадчиён мунтазам (вобаста аз насб намудани таҷҳизоти нав) омӯзиш дар мавзуи "Идоракунии барномаи сарҳад ва тарзи дурусти истифодабарии он" ташкил ва баргузор карда мешавад.

24. Бо мақсади содагардонии расмиёт вобаста ба баррасии ариза ва шикоятҳои шаҳрвандон ва шахсони ҳуқуқӣ, инчунин шаффоф ва беғараз анҷом додани хизматрасониҳои давлатӣ, дар толори қабули шаҳрвандони сарраёсати консулии Вазорати корҳои хориҷӣ навбати электронӣ ба роҳ монда шуда, натиҷаи ҳар як хизматрасонӣ аз ҷониби муроҷиаткунанда баҳогузорӣ мешавад.

25. Баъди ҳамроҳ шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Конвенсия дар бораи бекор намудани талаботи санҷиши ҳуҷҷатҳои расмӣ аз 5 октябри соли 1961 (Конвенсияи апостил) дар Ҷумҳурии Тоҷикистон хизматрасонии апостили электронӣ ҷорӣ карда шуд. Мақомоти ваколатдор (Вазорати корҳои хориҷӣ ва Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон) ба низоми ягонаи гузоштани апостил пайваст карда шуда, таҳияи апостил дар шакли электронӣ амалӣ мешавад. Гузашта аз ин, тамоми намояндагиҳои дипломатӣ ва муассисаҳои консулии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ин низом пайваст буда, аз шаҳрвандон қабули дархост ва ирсоли ҳуҷҷатҳоро барои гузоштани апостил дар шакли электронӣ амалӣ менамоянд.

26. Стратегияи рушди ТИК дар Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2013 тасдиқ гардида, ба чор мақсади асосӣ, яъне беҳтар намудани заминаи қонунгузорӣ оид ба ТИК, таҳия ва ҷорӣ намудани таъминоти барномавии ТИК, рушди инфрасохтори ТИК ва таъмини бехатарии иттилоотӣ нигаронида шудааст.

27. Истифодабарандагони маҳаллӣ одатан на ҳамчун эъҷодкунандаи контент, балки ҳамчун истеъмолкунанда амал мекунанд, бо вуҷуди ин, аз рӯйи баъзе маълумот вазъият тағйир ёфта истодааст. Бо истифода аз омори хизматҳои трафики интернетӣ ҳамчун нишондиҳандаи ҳавасмандӣ ба сайтҳои маҳаллӣ метавон гуфт, ки истифодаи трафики.tj нисбат ба трафики.ru (масалан) тадриҷан зиёд шуда истодааст. Суръати пасти васеъшавии контенти рақамиро низ метавон бо норасоии захираҳо бо забони тоҷикӣ ва набудани малакаҳои техникӣ, бахусус дар байни шахсони калонсол асоснок кард.

Ҷадвали 1: Нишондиҳандаҳоиминтақавиифаъолиятиинтернет

 

Мамлакат	РНХ-ҳои маълум (ASN)	Доменҳо таҳти ДМСБ (ccTLD)	Серверҳои почтаи электронӣ	Суроғаҳои дар доираи варианти 4-умипротоколиинтернетҷудокардашуда	Саҳифаҳои интернетӣ
Тоҷикистон	12	7,168	36	81,056	949,000
Афғонистон	52	6,105	283	209,437	1,820,000
Озарбойҷон	49	19,719	1183	759,363	64,900,000
Қазоқистон	129	122,205	15384	3,154,562	42,600,000
Қирғизистон	42	10,130	163	275,976	11,900,000
Туркманистон	6	16,285		22,800	767,000
Ӯзбекистон	48	31,111	367	25,884	7,620,000

28. Яке аз имкониятҳои калидӣ барои ҳавасмандсозии рушди контенти маҳаллӣ ва ҷорӣ намудани технологияҳои рақамӣ таъсиси нуқтаҳои мубодилаи интернет (минбаъд - НМИ) мебошад. Рушди экосистемаи маҳаллии интернет ҷорӣ намудани НМИ-ро тақозо менамояд. Ширкатҳои калони таъминкунандаи интернет, аз ҷумла "Вавилон-Т", "Compuworld", "Истера", шабакаи "МКФ", инчунин "Терана" корҳоро дар самти таъсиси нуқтаҳои мубодилаи интернет давом дода истодаанд.

29. Яке аз масъалаҳои мубрам ва эҳтимолан ҳалшаванда дар экосистемаи интернети Тоҷикистон алоқаи маҳдуд дар сатҳи маҳаллӣ ва дастрасӣ ба контенти байналмилалӣ мебошад. Инро метавон тавассути таъсиси НМИ бо иштироки васеи шабакаҳои миллӣ ва минтақавӣ, инчунин шабакаҳои байналмилалии паҳнкунии контент, монанди "Akamai", "Alibaba", "Yandex", "mail.ru" ва "Google" ҳал намуд. Ин на танҳо хароҷоти ширкатҳоро барои трафики байналмилалӣ кам мекунад, балки маҳсулнокии интернетро барои истифодабарандагони ниҳоии маҳаллӣ ба таври назаррас баланд бардошта, талаботи бештарро тавассути коҳиш додани батаъхиргузорӣ ташвиқ менамояд. Ин дар навбати худ барои асоснок намудани сармоягузориҳо ба васеъ намудани инфрасохтори шабака мусоидат мекунад, зеро дастрасии баробар ба контент барои таҳиякунандагони контенти маҳаллӣ ҳам барои ҳукумати электронӣ ва ҳам таъминоти барномавии тиҷоратӣ муҳити нисбатан ҷолибтарро фароҳам месозад.

30. Набудани НМИ мушкилоти техникӣ набуда, барои таъсиси он захираи бисёр лозим нест, аммо зарур аст, ки ширкатҳои асосии рақобаткунанда барои ҷойгиркунии макони мувофиқ ва бетараф ҳарчи зудтар муносибатҳои муштарак барқарор намоянд, инчунин барои кори муштарак муқаррар намудани шартҳои истифодаи иншоотро бо тамоми тарафҳои манфиатдор мувофиқа намоянд.

31. Тибқи арзёбии ASHAM 5G дар Тоҷикистон (якҷо бо Қирғизистон, Туркманистон ва ӯзбекистон) аз соли 2024 ҷорӣ карда мешавад. Дар сатҳи минтақа насби 5G соли 2020 дар Беларус ва Россия оғоз гардида, дар Қазоқистон (2021), Озарбойҷон (2022), Арманистон, Гурҷистон, Молдова (2023) ҷорӣ карда шуд. "Вавилон-Мобайл" ҳамчун ширкати пешсафи бозор барои ҷорисозии таҷрибавии 5G сатҳи баландтарини омодагӣ дорад.

32. Дар оянда замина барои таҳия ва қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи мубориза бо киберҷиноятҳо" зарур аст. Дар як қатор кишварҳо соҳа дар аввал тавассути ширкатҳои пешбар рушд ёфта, сипас баъди васеъ ва диверсификатсия шудани фаъолият зарурат ба қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи аҳдҳои электронӣ" ба миён меояд. Дар асл набудани санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ дар марҳилаи аввали рушди соҳа метавонад ҳамчун "майдони санҷишҳо" гардад, ки боиси пайдошавии маҳсулоти нав ва инноватсия мегардад.

33. Бо васеъ шудани фаъолияти савдои электронӣ камбудии мазкур бояд бартараф карда шавад. Айни ҳол камбудиҳои ҷойдошта дар фазои амалиётҳои электронӣ маънои вуҷуд надоштани заминаи ҳуқуқиро барои бастани шартномаҳои электронӣ ё иҷрои амалиётҳои электронӣ ҷиҳати ҳалли баҳсҳо дар доираи низоми ҳуқуқии кишвар дорад.

34. Дар кишвар қонун оид ба махфият дар интернет вуҷуд надорад. Гарчанд дар Тоҷикистон қонун оид ба мубориза бар зидди киберҷиноятҳо мавҷуд набошад ҳам, зарур аст, ки як қатор санадҳои меъёрии ҳуқуқии амалкунанда ҷанбаҳои мушаххаси киберҷиноятро фаро гирад.

35. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ҳифзи иттилоот" қабул гардидааст, ки бо амалисозии он Саридораи ҳифзи сирри давлатии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон машғул мебошад. Унсурҳои мушаххаси савдои электронӣ дар ин қонун қайд карда нашудаанд. Мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ҳифзи маълумоти шахсӣ" ҳангоми ҷамъоварӣ, коркард ва нигоҳдории маълумоти шахсӣ огоҳиномаи пешакии мақоми назораткунанда талаб карда намешавад. Аммо тибқи талаботи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ҳифзи сирри давлатӣ" ҳамаи воситаҳои ҳифзи маълумоти сирри давлатӣ (аз ҷумла воситаҳои криптографӣ, барномавӣ, ташкилӣ, техникӣ ва ғ.), инчунин воситаҳои истеҳсоли хориҷии барои ҳифзи маълумот пешбинигардида бояд сертификати мутобиқат дошта бошанд.

36. Ҷамъоварӣ ва коркарди маълумоти шахсӣ дар ҳолати иҷрои шартҳои зерин иҷозат дода мешавад:

- розигии субъекти маълумоти шахсӣ ё намояндаи қонунии он;

- мундариҷаи маълумоти шахсии ҷамъоварӣ ва коркардшаванда бояд бо мақсадҳои арзгардидаи ҷамъоварӣ ва коркард мувофиқат кунад;

- маълумоти ҷамъоварӣ ва коркардшаванда бояд дақиқ ва кофӣ бошад;

- субъекти маълумот бояд ба маълумоти ҷамъоварӣ ва коркардшаванда дар борааш дастрасӣ дошта, ҳуқуқ дорад ислоҳи маълумоти носаҳеҳро талаб кунад;

- ҷамъоварикунандаи маълумот бояд барои тамоми воситаҳо ва иншооти барои ҷамъоварӣ ва коркарди маълумот пешбинигардида сертификати мақоми танзимкунандаро гирад.

37. Моддаи 11 Кодекси мурофиавии ҷиноятӣ ба мақоми ҷамъоварикунандаи маълумот барои коркарди маълумоти шахсӣ бе гирифтани розигии субъект ҳуқуқ медиҳад, агар чунин кор барои иҷрои вазифаҳои худ аз ҷониби мақомоти ҳокимияти давлатӣ ё бо мақсади ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои конститутсионии шаҳрвандон зарур бошад.

38. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ҳимояи ҳуқуқи истеъмолкунандагон" қабул гардид, аммо дар самти амалиётҳои рақамӣ ҳуқуқҳои истеъмолкунандагон дар он дақиқ сабт нашудаанд. Эътимоднокӣ бояд санҷида шавад ва агар баҳодиҳӣ дуруст бошад, он камбудии муҳимро инъикос мекунад, зеро савдои электронӣ аз боварии истеъмолкунандагон, пешгӯишавандагии ҳуқуқи истеъмолкунандагон ҳангоми амалиётҳои такрорӣ ва дар ҳолатҳои мушаххас, ба монанди ,баргардонидани маблағи пардохтшуда, вобаста аст. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон якчанд қонунҳо дар соҳаи моликияти зеҳнӣ амал мекунанд, аз ҷумла Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи намунаи саноатӣ", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ихтироъ", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он" ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ишораҳои ҷуғрофӣ". Дар робита ба ин, бо мақсади содагардонии татбиқи қонунҳо, масъалаи таҳия ва татбиқ кардани қонуни ягона "Дар бораи моликияти зеҳнӣ", ки бо он қонунҳои дар боло зикргардида бо дарназардошти принсипҳои муосири ҷаҳонӣ мутобиқи стандартҳои байналмилалӣ интишор мегарданд, мавриди баррасӣ қарор дода шуд.

39. Кишвар иштирокчии якчанд санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ дар соҳаи моликияти зеҳнӣ, аз ҷумла Конвенсияи таъсиси Созмони умумиҷаҳонии моликияти зеҳнӣ, Конвенсияи Париж "Дар бораи ҳифзи моликияти саноатӣ", Созишнома оид ба ҷанбаҳои савдоии ҳуқуқи моликияти зеҳнӣ (ТРИПС), Созишномаи Мадрид "Дар бораи бақайдгирии байналмилалии тамғаҳо", Созишномаи Нитс "Дар бораи таснифи байналмилалии молу хизматрасонӣ барои бақайдгирии тамғаҳо", Созишномаи Локарн "Дар бораи таъсис додани таснифи байналмилалии намунаҳои саноатӣ", Шартнома "Дар бораи ҳамкориҳои патентии PCT", Созишномаи Страсбург "Дар бораи таснифи байналмилалии патентӣ", Шартномаи Будапешт "Дар бораи эътирофи байналмилалии ҳифзи микроорганизмҳо барои мақсадҳои расмиёти патентӣ", Шартномаи Найроби "Оид ба ҳифзи рамзҳои олимпӣ", Санади женевагии Созишномаи Гаага "Дар бораи бақайдгирии байналмилалии намунаҳои саноатӣ", Конвенсияи патентии Авруосиёӣ, Конвенсияи Берн оид ба ҳифзи асарҳои адабӣ ва бадеӣ, Конвенсияи умумӣ оид ба ҳимояи манфиатҳои истеҳсолкунандагони фонограммаҳо аз истифодаи ғайриқонунии онҳо, Конвенсияи байналмилалӣ оид ба ҳифзи манфиатҳои сарояндагон-иҷрокунандагон, истеҳсолкунандагони фонограммаҳо ва ташкилотҳои пахшкунанда, Шартнома доир ба ҳамкориҳо дар соҳаи ҳифзи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он, Созишномаи ташкилии Созмони умумиҷаҳонии моликияти зеҳнӣ оид ба ҳуқуқи муаллиф, Конвенсияи Созмони умумиҷаҳонии моликияти зеҳнӣ оид ба иҷро ва фонограммаҳо, Конвенсияи байналмилалӣ оид ба ҳифзи навъҳои нави растанӣ ва ғайра мебошад.

40. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи имзои электронии рақамӣ" қабул гардидааст, аммо дар ҷодаи эътирофи қонунии имзои мазкур аз ҷониби судҳо мушкилоти ҷиддӣ вуҷуд дорад, ки пурра омӯхтани он, инчунин ҷанбаҳои дигари ваколатҳои тасдиқкунӣ, ММТ ва то кадом дараҷа истифода шудани имзоҳои мазкур дар ташкилотҳои давлатӣ ва хусусӣ зарур аст.

41. Стратегия ё нақшаи мушаххас оид ба рушди рақамии соҳибкори хурду миёна (минбаъд - СХМ) зарур аст. Бо мақсади дуруст ба роҳ мондани СХМ ва рушди он дар оянда, лоиҳаи барномаи рушди СХМ таҳия гардидааст, ки айни ҳол дар баррасии вазорату идораҳо қарор дорад.

42. Намудҳои СХМ дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон ,Дар бораи ҳимоя ва дастгирии соҳибкорӣ, (моддаи 5) дар асоси гардиши савдои солона муайян карда шудааст. Вале дар амал сохторҳои кишвар намудҳои СХМ-ро аз рӯйи шумораи кормандон муайян мекунанд.

43. Вобастагии калон аз саноти истихроҷи маъданҳои кӯҳӣ ва диверсификатсияи маҳдуди соҳаҳои истеҳсолӣ ба заминаи СХМ таъсири манфӣ мерасонад. Дар СМР гузариш аз модели рушд дар асоси интиқоли афзояндаи маблағҳо ба иқтисодиёти фарогир ва диверсификатсияшуда тавассути рушди СХМ ва рушди баробар пешниҳод шудааст.

44. Солҳои охир дар сиёсати давлат ба рушди бахши хусусӣ ва шароити фаъолияти СХМ таваҷҷуҳи хоса зоҳир карда мешавад. Солҳои охир Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ҳалли мушкилоти вобаста ба фаъолияти бахши хусусӣ кӯшиш ба харҷ медиҳад. Дар ҳисоботи Бонки Умумиҷаҳонӣ "Пешбурди соҳибкорӣ" қайд гардидааст, ки сиёсати Тоҷикистон ба беҳтар намудани муҳити соҳибкорӣ аз рӯйи се самти асосӣ, аз ҷумла ҷорӣ намудани рақами суғуртаи иҷтимоӣ ҳангоми бақайдгирии соҳибкор дар мақомоти андоз, таъмини дастрасӣ ба маблағгузорӣ тавассути ҷорӣ намудани номгӯйи молу мулки ба гарав гузошташуда ва вариантҳои барои гузоштани гарав дар байни дигар чораҳои сиёсӣ ва тақвияти савдои байналмилалӣ, хусусан бо молҳои зудвайроншаванда равона карда шудааст. Вақти сарфшаванда барои оғози соҳибкорӣ ба ҳафт рӯз ихтисор карда шуд, ки ин нисбат ба нишондиҳандаҳои миёнаи минтақа камтар аст.

45. Муҳити соҳибкорӣ ва фаъолияти СХМ тавассути қабули чунин санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, ба монанди Кодекси андози Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳрири нав, қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи Барномаи миёнамуҳлати рушди иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2025", Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонун дар бораи муомилоти электронӣ дар соли 2022 ва ғайра иловатан дастгирӣ карда мешавад.

46. Мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи санҷиши фаъолияти субъектҳои хоҷагидор" санҷиш дар асоси хавф иҷозат дода шуда, дар се соли аввали фаъолият санҷиши соҳибкорон манъ карда шудааст (бо дарназардошти шумораи зиёди мақомоти санҷишӣ имтиёзи назаррас мебошад).

47. Содагардонии раванди иҷозатномадиҳӣ идома ёфта истодааст. Бо мақсади содагардонии раванди иҷозатгирӣ дар Тоҷикистон, низоми электронии иҷозатдиҳӣ таҳия ва мавриди амал қарор дода шуд, ки барои пешниҳоди дархости электронӣ ба баъзе намудҳои иҷозат имконият медиҳад. Воситаҳои рақамии ба ин монанд дар соҳаи иҷозатномадиҳӣ барои сохтмон ва иҷозат барои фаъолият дар соҳаи саноат таҳия гардидааст. Барои пурра фаҳмидани он, ки чи гуна СХМ дар соҳаи савдои электронӣ фаъолияткунанда ба қайд гирифта шуда, аз ҷониби сохторҳои гуногун, ба монанди мақомоти иҷозатномадиҳӣ, андоз ва ғайра чи гуна танзим карда мешавад, маълумоти бештар зарур аст.

48. СМР ба беҳтар намудани муҳити соҳибкорӣ тавассути як қатор тадбирҳо оид ба такмили қонунгузорӣ ва санадҳои ҳуқуқӣ равона гардидааст. СМР мушкилоти мавҷудаи соҳибкориро эътироф мекунад. Он ба фароҳам овардани ,шароити мусоид барои соҳибкорон, дар кишвар тавассути ташкили минтақаҳои озоди иқтисодӣ, марказҳои ташаккул ва рушди соҳибкорӣ ва долонҳои иқтисодӣ равона гардидааст. Таваҷҷуҳи асосӣ ба рушди соҳибкории хурду миёна тавассути содагардонии ,расмиёти маъмурӣ ва инфрасохтор дар сатҳи миллӣ ва маҳаллӣ, барои қонеъ гардонидани эҳтиёҷоти истифодаи ашёи хоми маҳаллӣ дар оянда барои рушди СХМ дар соҳаи кишоварзӣ, инчунин рушди СХМ дар бахши технологияҳои пешрафта зоҳир карда мешавад.

49. Барои он ки КХМ аз иқтисодиёти фарогир ва рушди тиҷорат баҳра баранд, бояд якчанд ҷанбаҳои муҳити тиҷорат беҳтар карда шаванд. Бо сабаби сарбории андоз, номукаммалии бозорҳои молиявӣ ва сатҳи пасти ҷалби сармояи хориҷӣ ва дохилӣ дастрасӣ ба маблағгузорӣ монеаи ҷиддӣ дар роҳи рушди СХМ боқӣ мемонад. Гарчанде ки дар низоми андоз ба наздикӣ ислоҳот гузаронида шуд, мутобиқшавӣ ба КХМ-и рақамӣ чораҳои ислоҳӣ ва дастгирии мушаххасро дар ин роҳ талаб менамояд.

50. Соҳаҳои соҳибкории рақамӣ ва СХМ дар панҷ соли охир бо пайдошавии ширкатҳои ба монанди "omon.tj" ширкатҳои хизматрасонии таксӣ, "Алиф" ва дигарон ба таври назаррас рушд ёфт. Семинару конференсияҳо зиёд оид ба соҳибкорӣ, ба монанди "Рӯзи истироҳат барои рушди стартапҳо", "Конференсия оид ба экосистемаи стартап" ва "Лагери рушди рақамӣ" гузаронида шуданд. Марказҳои ташаккул ва рушди соҳибкорӣ, ба монанди "Соҳибкорӣ ва рушд" дар шаҳрҳои Душанбе ва Хоруғ, ки аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дастгирӣ меёбанд, барои баланд бардоштани маърифатнокии соҳибкорон бо истифода аз технологияҳо мусоидат мекунанд. Кумаки шарикони рушд дар пешрафти марказҳои ташаккул ва рушди соҳибкорӣ ва пешниҳоди дониш, аз ҷумла Барномаи VRBC оид ба рушди соҳибкорӣ ва инноватсия дар қатори ташаббусҳои дигар нақши муҳим мебозад.

51. Дар маҷмуъ КХМ рақамӣ мисли пештара ба воситаҳои махсуси молиявӣ, сарчашмаҳои бехавфи маблағгузорӣ, малакаҳои пешрафта ниёз доранд. Маҳз ҳамин омил боис гардид, ки дар индекси СХМ-и ХБА бо 3,4 хол баҳогузорӣ карда шуд, ки ин аз нишондиҳандаи миёна каме паст мебошад. Монеаҳои мазкур хусусан ба СХМ рақамие, ки маъмулан бастаи гуногуни захираҳои молиявӣ ва малакаҳои баландро тақозо мекунанд, хос аст.

52. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сабаби мушкилоти дар боло зикргардидаи вобаста ба меъёри фоизии баланди қарз ва талабот ба гарав бонкҳо ҳамчун марҳилаи охирон баррасӣ карда мешаванд. Масъалаи вобаста ба норасоии нисбатан калони сарчашмаҳои гуногункардашудаи маблағгузорӣ хусусан барои муҳити СХМ, ки дар он сармоягузорони марҳилаи аввали рушд ширкатҳои сармояи венчурӣ, инчунин аз рӯйи сарчашмаҳои краудфаундинг ва краудлендинг нақши калидӣ мебозанд, мубрам аст. Дар партави бозори молиявии хуб рушднаёфта ва қарзҳои маҳдуд дар Тоҷикистон, хусусан СХМ рақамӣ аз набудани дастрасӣ ба маблағгузорӣ мушкилӣ мекашанд.

53. Дар соҳа мушкилоти вобаста бо норасоии қувваи кории соҳибтахассус вуҷуд дорад. Бонки Умумиҷаҳонӣ дар ҳисоботҳои худ қайд менамояд, ки танҳо 10 дарсади хатмкунандагон барои кор ёфтан малакаҳои зарурӣ доранд ва 30 дарсади онҳо имконияти таҳсил кардан доранд. Бинобар ин муассисаҳои таҳсилоти олии кишварро зарур аст, ки бо ширкатҳо дар самти такмили ихтисос ва таҳияи барномаҳои таълимӣ ҳамкорӣ зич намоянд. Ширкатҳои "Tcell" ва "Алиф" марказҳои омӯзишии худро таъсис доданд, шарикони рушд барои дастгирии чунин барномаҳо омодагии худро зоҳир менамоянд.

54. Гарчанд ҳукумат барои СХМ дар маҷмуъ баъзе имтиёзҳо пешниҳод карда бошад ҳам, ба СХМ рақамӣ то ҳол таваҷҷуҳи зарурӣ зоҳир карда намешавад. СХМ рақамӣ ба воситаҳои махсуси молиявӣ дар Тоҷикистон бештар ниёз доранд. СХМ ба дастрасии маблағгузорӣ бештар ниёз доранд, ки ин хусусан ба СХМ рақамӣ, ки бастаи гуногункардашудаи захираҳои молиявиро тақозо мекунанд, хос аст. Меъёри фоизии қарзҳо дар кишвар баланд боқӣ монда, талабот ба гарав бошад, дар солҳои охир коҳиш ёфта истодааст. Солҳои охир бо мақсади беҳтар намудани шароит барои фаъолияти СХМ, дар расмиёти бақайдгирӣ, иҷозатномадиҳӣ ва санҷиш ислоҳот гузаронида шуд. Дар Консепсияи сиёсати давлатӣ оид ба ҳимоя ва ҷалби сармоягузориҳо аз соли 2012 якчанд иқдомҳо оид ба беҳтар намудани муҳити соҳибкорӣ, аз ҷумла низоми содакардашудаи пешниҳоди электронии эъломияҳои андоз пешбинӣ шудаанд.

55. Баъзе соҳаҳо, аз ҷумла хизматрасониҳои молиявӣ, хизматрасониҳои тиббӣ, инчунин содироти молҳо аз андоз аз арзиши иловашуда озод карда шудаанд. Гарчанд баъзе аз онҳо қобили таваҷҷуҳ мебошад, соҳаҳои дигар аз нуқтаи назари болоравии дарозмуддати арзиши иловашуда метавонанд на он қадар пурмаҳсул бошанд. Нисбати ширкатҳои хурд низоми махсуси андозбандӣ татбиқ мешавад, аммо бе муқаррароти дақиқ оид ба пардохт накардани андозҳо ширкатҳои бузург метавонанд барои гирифтани имтиёз аз чунин муқаррарот сӯиистифода намоянд. Зиёда аз ин, соли 2018 андозҳо барои баъзе соҳаҳо, аз ҷумла сохтмон, маориф ва хӯроки умумӣ кам карда шуданд. Рӯйхати соҳаҳои озодшуда ҷиҳати мувофиқсозӣ бо рушди дарозмуддат ва самаранокии бахши хусусӣ бояд таҷдиди назар карда шавад.

56. Сабукиҳои андозӣ ҳамчун имтиёз барои сиёсати рушди соҳаи саноат муфид мебошанд, аммо барои таъмини шаффофияти бештар бояд мавриди ислоҳот қарор дода шаванд. Кодекси андози Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳрири нав заминаи умумиро барои ҳавасмандгардонии тараққиёт ва рушди корхонаҳои нав, инчунин имтиёзҳои нави андоз ва механизми пешниҳоди онҳоро ба ширкатҳо пешбинӣ мекунад. Имтиёзҳои иловагии андоз ба андозаи 50 дарсад барои корхонаҳои соҳаҳои афзалиятнок дар асоси санадҳои ҳуқуқии инфиродӣ, аз қабили Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи буҷети давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунгузории гумрук ва қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи сармоягузорӣ, консессияҳо, созишномаҳои қарзӣ (бебозгашт), инчунин дигар санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ бо давлатҳои хориҷӣ ё ташкилотҳои байналмилалӣ, ки аз ҷониби Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ мегарданд (моддаи 10 Кодекси андози соли 2021), пешниҳод карда мешаванд.

57. Низоми дархостҳои электронӣ метавонад барои кам кардани хароҷоти маъмурикунонии андоз ва иҷрои талабот мусоидат кунад. Дар давраи мониторинг аз аввали соли 2012 то соли 2014 зиёд шудани андозсупорандагони бақайдгирифташуда мушоҳида гардид. Гарчанде шумораи пардохтҳо то 12 маротиба дар як сол поён рафта бошад ҳам, таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки вақти барои пардохт сарфшаванда ба таври назаррас кам нагардида истодааст. Рақамикунонии пурраи низоми андоз аз ҳисоби кам кардани вақт барои пардохт, баланд бардоштани самаранокии низоми андоз ва шаффофияти ба тамоми тарафҳои манфиатдор нафъ оварда, ба сатҳи баланди маълумотнокии рақамӣ дар байни намояндагони бахши хусусӣ мусоидат хоҳад намуд.

58. Нишондиҳандаҳои дастрасии СХМ ба маблағгузорӣ дар кишвар нисбат ба нишондиҳандаҳои минтақавӣ паст мебошанд. Соли 2020 Тоҷикистон аз рӯйи дастрасӣ ба маблағгузорӣ дар байни 190 кишвар ҷои 106-умро ишғол намуда, дар муқоиса бо баҳодиҳии охирон мавқеи худро ба таври назаррас беҳтар намуд, аммо ҳамоно нисбат ба кишварҳои минтақа нишондиҳандаи паст дорад. Гарчанд ҳиссаи шахсони воқеии дорои суратҳисоби бонкӣ зиёд шуда истода бошад ҳам, қарздиҳӣ хусусияти давравӣ дошта, дар аксар ҳолатҳо сатҳи он паст боқӣ мемонад. Қарзҳои аз ҷониби ташкилотҳои қарзии молиявӣ додашуда 13,8 дарсади маҷмуи маҳсулоти дохилиро ташкил дода, шохиси миёнаи қарзӣ яке аз нишондиҳандаҳои пасттарин мебошад. Меъёри фоизии қарз барои соҳибкорон дар минтақа баландтарин ба ҳисоб рафта, 21,6 дарсадро ташкил медиҳад.

59. Ҳаҷми умумии қарзҳои барои оғоз ё васеъ намудани соҳибкорӣ дар соли 2021 додашуда 64,5 дарсадро ташкил дод, ки нисбат ба нишондиҳандаҳои минтақавӣ нишондиҳандаи миёна мебошад. Соҳаҳои асосие, ки аз ташкилотҳои қарзии молиявӣ қарз гирифтанд асосан соҳаҳои саноат, кишоварзӣ, сохтмон ва савдо мебошанд. Таҳлилҳо нишон медиҳад, ки ҳиссаи қарзҳои бонкии ба СХМ додашуда аз соли 2010 инҷониб паст гардида, ба соҳибкорони инфиродӣ ҳиссаи калонтари қарзҳо нисбат ба бонкҳо аз ҷониби ташкилотҳои қарзии хурд дода шудааст. Шояд сабаби ин талаби гарав аз ҷониби бонкҳо, дарки сатҳи хавф ва ё шароитҳои беҳтари аз ҷониби ташкилотҳои қарзии хурд (минбаъд - ТҚХ) пешниҳодшаванда бошад. Дар маҷмуъ дар солҳои 2005-2018 ҳиссаи қарзҳои ба корхонаҳои давлатӣ додашуда зиёд гардид, дар байни соҳибкорон бошад, ин нишондиҳанда паст гардидааст.

60. Бар асари буҳрони молиявии соли 2016 қарзҳои зиёди ғайрифаъол мавҷуданд. Вазъияти мазкурро мушкилоти гурӯҳбандии қарз ва ҳисоботдиҳии ғайришаффоф аз ҷониби бонкҳои калон боз ҳам мушкилтар мекунад. Гарчанд сатҳи қарзҳои ғайрифаъол кам гардида истода бошад ҳам, зарурати таҷдиди васеи сохтор, ки мушкилоти мазкур пас аз буҳрон то ба имрӯз давом ёфта истодааст, вуҷуд дорад. Омилҳои мазкур дастрасии СХМ ба маблағгузорӣ маҳдуд ва арзиши онро баланд карда, инчунин боварии мардумро ба соҳаи бонкӣ коҳиш дод.

61. Дар низоми бонкӣ якчанд иштирокчиёни бузург бартарӣ дошта, намудҳои маблағгузорӣ кам ба назар мерасанд. Ба ҳолати 31 марти соли 2024 дар низоми бонкии кишвар 63 ташкилоти қарзии молиявӣ, аз ҷумла 14 бонки анъанавӣ, 1 бонки исломӣ, 1 ташкилоти қарзии ғайрибонкӣ, 19 ташкилоти амонатии қарзии хурд, 3 ташкилоти қарзии хурд ва 25 фонди қарзии хурд фаъолият менамоянд. Гарчанд бонкҳои бузург ва ТҚХ бонкдории мобилиро ҳамчун намуди дигар пешниҳод мекунанд, истифодаи воситаҳои мобилӣ дар қатори саводнокии рақамӣ ҳоло ҳам кам аст.

62. Дар шароити мазкур ташкилотҳои қарзии молиявӣ (ТҚМ) сарчашмаи асосии маблағгузории СХМ буда, шумораи қарзҳо бо суръати баланд зиёд шуда истодааст. ТҚМ дар зиёд намудани иштироки СХМ-ҳо дар бозори молиявӣ, фаро гирифтани мардуми деҳот ва баланд бардоштани сатҳи саводнокии молиявӣ дар кишвар мусоидат мекунанд. Таъсиси Бюрои қарзию иттилоотии Тоҷикистон (таърихи қарз) соли 2013 ва ҷорисозии амалиётҳои интиқоли маблағҳои электронӣ дар фаъолияти ТҚМ (бо қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи хизматрасониҳои пардохтӣ ва низоми пардохтӣ") фарогирӣ бо хизматрасониҳои молиявиро дар кишвар ба таври назаррас васеъ намуд. Бюрои қарзию иттилоотии Тоҷикистон маълумоти ҷамъкардашуда оид ба қарзро васеъ намуд, ки ин барои муштариёни бори аввал қарзгиранда ҷиҳати пайдо намудани дастрасӣ ба қарз имконияти назаррас фароҳам меорад.

63. Интиқоли маблағҳо сарчашмаи дигари маблағгузории СХМ буда, дар соли 2017 11,7 дарсади калонсолон бо истифода аз суратҳисоби бонкӣ маблағ фиристодаанд ё қабул кардаанд. Бо вуҷуди ин, танҳо аз се ду ҳиссаи маблағҳои интиқолӣ дар ташкилотҳои қарзии молиявӣ ба амонат гузошта мешаванд. Аз ин танҳо 37 дарсадро амонатҳои бо муҳлати пардохти зиёда аз як сол ташкил медиҳанд.

64. Талабот барои гарав ва хароҷотҳои ғайрирасмӣ монеаҳои асосии дастрасии СХМ ба қарзҳо буда, бо роҳи ислоҳот ин мушкилот тадриҷан ҳал шуда истодааст. Бонкҳо барои додани қарз бо асъори миллӣ гарави баробар ба 130% ва барои қарз бо асъори хориҷӣ (доллари ИМА) гарави баробар ба 150% талаб мекунанд. Мушкилоти асосии қарздиҳӣ дар кишвар набудани миконият барои баҳодиҳии хавф мебошад, дар кишварҳои минтақа бошад, мушкилоти асосӣ дар набудани талабот аст. Монеаи асосӣ барои дастрасии СХМ ба маблағгузорӣ ва ба ин васила сармоягузорӣ барои рушд дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба пуррагӣ риоя нашудани ҳуқуқ ба моликият ба ҳисоб меравад.

65. Хазинаи кафолати қарз соли 2015 таъсис ёфта, барои пешниҳоди қарз ба СХМ пешбинӣ гардидааст. Ғайр аз ин, бо дастгирии Бонки Умумиҷаҳонӣ бо мақсади бақайдгирии қарзҳои ипотекӣ ва молу мулки манқул, ба монанди чорво, автомашина ё техника, соли 2019 феҳристи қарзҳои ипотекӣ ташкил карда шуд. Ин ҳама имконияти соҳибкорон ва СХМ-ро ҷиҳати истифодаи дороиҳои алтернативӣ барои гирифтани қарз ба таври назаррас афзун намуда, арзиши воситаҳоро паст мекунад. Дар назар аст, ки дар оянда он ба сармоягузорӣ ва инноватсияи СХМ таъсири мусбӣ расонад.

66. Мавзуи ислоҳоти оянда таъмини низоми хуб амалкунандаи амалиётҳо бо истифода аз гарав мебошад, ки тавсифи умумии қарз ва уҳдадориҳоро пешниҳод карда, ба қарздиҳандагони таъмингардида афзалияти мутлақ медиҳад ва барои озодкунӣ аз қатъи автоматии амалиётҳо ҳангоми таҷдиди сохтор маҳдудиятҳои муваққатӣ ва асосҳои дақиқ ворид менамояд.

67. Бозори молиявии мамлакатро мустаҳкам намудан зарур аст. Сармоягузорони венчурӣ ва сармоягузорони марҳилаи аввали рушд камшумор буда, фаъолияти маҳдуд доранд. Гарчанд ҳаҷми умумии амонатҳо кам мебошад, аксарияти амонатҳо кутоҳмуддат ё дархостшаванда мебошанд. Дар соли 2015 танҳо 6 дарсади амонатҳо ба муҳлати зиёда аз 6 моҳ гузошта шуда буд. СХМ ба сармояи саҳомӣ, суғуртаи содирот ё маҳсулоти дигари калонҳаҷм дастрасӣ надоранд. Бо мақсади ислоҳоти масоили меъёрии ҳуқуқӣ дар бозори молиявӣ ва ба ин васила беҳтар намудани он, соли 2019 гурӯҳи корӣ оид ба рушди бозори молиявӣ таъсис дода шуд, аммо норасоии захираҳои молиявӣ барои СХМ-ҳо ҳоло ҳам дида мешавад. Бинобар ин ҳамчунин баррассии имконияти ташкил додани заминаи ҳуқуқӣ барои платформаҳои краудфандинг ва краудлендинг ба мақсад мувофиқ мебошад.

68. Назорати муштараки низомҳои суғурта ва молиявӣ ҷорӣ карда шуд, ки он метавонад ба рушди минбаъдаи бозори суғурта мусоидат намояд. Стратегияи ҳамаҷонибаи Бонки миллии Тоҷикистон оид ба рушди бозорҳои молиявӣ ва суғурта метавонад ба дастрасии бештари СХМ ба қарзҳои дарозмуддат мусоидат намуда, онҳоро ба сармоягузорӣ ҳавасманд кунад. Хазинаи суғуртаи амонатҳои шахсони воқеӣ, ки соли 2003 таъсис ёфтааст, бо мақсади суғуртаи амонатҳои шахсони воқеӣ бо асъори хориҷӣ то маблағи 17500 сомонӣ дар 15 бонк фаъолият мекунад. Бо вуҷуди ин, ин суғурта нисбати СХМ, ки метавонад барои ба таври назаррас баланд бардоштани боварӣ ба соҳаи молиявӣ ва зиёд намудани амонатҳои СХМ мусоидат кунад, татбиқ намешавад. Новобаста аз он, ки заминаи ҳуқуқӣ ва инфрасохтори низоми пардохтӣ ташкил гардидааст, то ҳол муомилоти пулии кишвар дар асоси пули нақд анҷом меёбад. Дар робита ба ин гузаронидани таҳлили ҳамаҷонибаи вазъи соҳа ва талаботи мизоҷон ва соҳибкорон зарур аст. Ҳалли масъалаи манфиатдор набудани шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ дар қабули пардохтҳои ғайринақдӣ муҳим буда, ҳал нашудани он метавонад монеаи асосии рушди савдои электронӣ гардад.

69. Қисми зиёди хизматрасониҳои молиявӣ ба СХМ ва шахсони воқеӣ дар марказҳои хизматрасонии бонкӣ пешниҳод карда шуда, инфрасохтори хизматрасониҳои пардохтӣ дар марҳилаи рушд қарор дорад. Дар соли 2023 барои хизматрасонии дорандагони кортҳои пардохтии бонкӣ аз ҷониби ТҚМ дар маҷмуъ 2240 банкомат ва 6939 терминали электронӣ насб карда шудааст. Соҳибкорон то ҳол гузарондани амалиётҳои ҳисоббаробаркуниро бо пули нақд афзал медонанд. 80,4 дарсади амалиётҳои кортҳои пардохтии бонкӣ ва хамёнҳои электронӣ аз нақдкунии пул иборат буда, инфрасохтори пардохтӣ аз ҷониби соҳибкорон ва аҳолӣ ба таври зарурӣ истифода намешавад. Дар низоми андозбандии кишвар барои ҳавасмандгардонии соҳибкорон ҷиҳати истифодаи пардохтҳои ғайринақдӣ имтиёзҳои андозӣ пешбинӣ карда нашудааст.

70. Фондҳо ва лоиҳаҳое, ки аз ҷониби донорҳо маблағгузорӣ мешаванд, сарчашмаи муҳими дастгирии молиявии СХМ мебошанд. Дар шароити набудани маҳсулоти гуногуни қарз ва захираҳо барои СХМ лоиҳаҳои аз ҷониби ташкилотҳои донорӣ маблағгузоришуда барои пешниҳоди дастгирии зарурӣ нақши муҳим мебозанд. Ба ин лоиҳаҳо оид ба тақсими хавф, лоиҳаҳои грантӣ оид ба лизинг, ки дар асл ниҳоят гаронарзиш мебошанд, кумаки машваратӣ оид ба идоракунӣ ва саводнокии молиявӣ, бозмаблағгузорӣ ба СХМ, дастгирии СХМ дар соҳаҳои алоҳида ва пешниҳоди якчанд воситаҳои молиявӣ дохил мешаванд. Дар воқеъ, ин барои ташаббусҳои стартапҳо, ки аз ҷониби донорҳо маблағгузорӣ мешаванд, яке аз сарчашмаҳои ягонаи маблағгузорӣ ба ҳисоб меравад. Гарчанд ҳамаи ин барои ҳалли камбудии ҷиддӣ вобаста ба дастрасии захираҳо ба СХМ манфиатовар аст, аммо барои рушди молиявӣ ва рушди дарозмуддати соҳаи саноат стратегияи устувор нест.

71. Равзанаи ягонаи барасмиятдарории амалиёти содиротӣ, воридотӣ ва транзитӣ барои дастгирии савдои байналмилалии бе коғаз дар Тоҷикистон иқдоми муҳим мебошад. Равзанаи ягона моҳи сентябри соли 2020 пас аз омӯзиши яксолаи пилотӣ бо дастгирии Бонки Осиёии Рушд (БОР) барои ҳалли мушкилот ва такмили низом ба кор шурӯъ кард. Интизор меравад, ки стратегияи равзанаи ягонаи дар асоси маълумоте, ки дар давоми чанд моҳи аввали фаъолияти расмии он ҷамъоварӣ шудааст, таҳия ва қабул карда шавад. Мушкилоти кутоҳмуддат то ҳол арзёбӣ нагардидааст, аммо метавонад ислоҳоти ҳуқуқиро дар самти имзои электронӣ ва ҳамоҳангсозии низоми сохторҳои гуногун дар бар гирад. Дар қатори якчанд бартариятҳои дарозмуддат инчунин мушкилоту монеаҳои эҳтимолие мавҷуданд, ки бо онҳо дучор шудан аст.

72. БОР ва Иттиҳоди Аврупо ба таври таҷрибавӣ ҷорӣ намудани (татбиқи озмоишии) равзанаи ягонаро дар кишвар дастгирӣ намуданд ва он расман моҳи сентябри соли 2020 мавриди амал қарор дода шуд. Мутобиқи нақшаи чорабиниҳо сохторҳои зерин ба он ҷалб карда шудаанд:

- Кумитаи бехатарии озуқаворӣ;

- Маркази ташхиси миллии бехатарии озуқавории Кумитаи бехатарии озуқаворӣ;

- Кумитаи ҳифзи муҳити зист;

- Агентии стандартизатсия, метрология, сертификатсия ва нозироти савдо;

- Хадамоти алоқа;

- Палатаи савдо ва саноати Ҷумҳурии Тоҷикистон;

- Хадамоти назорати давлатии тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолии Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ;

- Хадамоти назорати давлатии санитарию эпидемиологии Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ;

- Хадамоти давлатии назорат ва танзим дар соҳаи нақлиёти Вазорати нақлиёт;

- Агентии амнияти химявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон;

- Нозироти давлатии иёргирии назди Вазорати молия.

73. Лоиҳаи ҷорисозии таҷрибавӣ аз марҳилаҳои зерин иборат буд: марҳилаи якум - оид ба содагардонии тартиби пешниҳод ва мубодилаи иттилоот вобаста ба барасмиятдарории гумрукӣ, марҳилаи дуюм - оид ба ҷалби сохторҳои дигар, аз ҷумла ширкатҳои пешниҳодкунандаи хизматрасониҳои логистикӣ.

74. Хизматрасониҳои зерин дар равзанаи ягона ҳамгиро карда шудаанд:

- хизматрасониҳои иттилоотӣ - пешниҳоди иттилооти дахлдор оид ба ҳуҷҷатгузорӣ ва расмиёт;

- хизматрасониҳо оид ба интишори иттилоот - ба таври автоматӣ пешниҳод гардидани ҳуҷҷатҳо аз равзанаи ягонаи ба сохторҳои дахлдор, истифодаи мониторинг ва пешниҳоди маълумот оид ба натиҷаҳо;

- хизматрасониҳои оморӣ - пешниҳоди маълумоти нави оморӣ ба ҷонибҳои манфиатдор, аз ҷумла маълумот оид ба омори савдо.

75. Мутобиқи нақша Маркази равзанаи ягона аз ҷониби Хадамоти гумрук пешбарӣ шуда, ҳамчун сохтори идоракунии мухтор (корхонаи воҳиди давлатӣ) масъули пешбурди фаъолият ва идоракунии равзанаи ягонаи мебошад. Кумитаи идоракунанда, Кумитаи байниидоравии ҳамоҳангсозии равзанаи ягона инчунин тамоми ҷонибҳои манфиатдорро аз ҳисоби сохторҳои давлатӣ ва бахши хусусӣ дар бар гирифта, ба онҳо дар бораи фаъолияти Марказ маълумот медиҳад.

76. Гарчанд ба назар расад, ки сатҳи маълумотнокии соҳибкорон дар бораи низом баланд мебошад, бо сабаби хуруҷи бемории COVID-19 бисёре аз онҳо то ҳол барои истифодаи равзанаи ягона имконият надоранд.

77. Ба ҳолати 31 декабри соли 2023 2300 корманди ширкатҳои брокерию соҳибкорӣ ва мутахассисони дахлдори мақомоти шомилшуда бо усули инфиродӣ оид ба истифодаи низом бо омӯзиш фаро гирифта шуда, дар он ҳамчун истифодабаранда аз қайд гузаштанд. Ҳамзамон бо 1170 субъекти хоҷагидор шартнома ба имзо расонида шуда, аз тарафи онҳо ба мақомоти ба низом шомилбуда 172542 дархости шаклаш ягона ворид гардид ва 156294 ҳуҷҷати иҷозатдиҳӣ ва сертификатҳо дар ҳомили электронӣ пешниҳод шуданд.

78. Тибқи натиҷаҳои пешгӯишуда дар назар буд, ки Тоҷикистон аз манфиатҳои эҳтимолии равзанаи ягона, ба монанди баландшавии сатҳи даромад, шаффофият, иштироки бештари соҳибкорон дар савдо ва барасмиятдарории босуръати молҳо бархӯрдор гардад, вале ҳанӯз ҳам дар амал дида намешаванд. Онҳо пас аз эҳё шудани бозорҳои асосии минтақавӣ, байналмилалӣ ва фаъолияти тиҷоратӣ дар давраи миёнамуҳлат бештар зоҳир хоҳанд шуд.

79. Ҳадафи низоми равзанаи ягонаи мониторинги нишондиҳандаҳои асосии таъсиррасон бо мурури замон ҷиҳати додани маълумот ба ҷонибҳои манфиатдор ба мақсади ҷорӣ намудан, навсозӣ ва фаъолияти минбаъдаи он оид ба хизматрасонӣ мебошад. Ин алалхусус барои такмил додани низоми мавҷуда бо мақсади ҳамоҳангсозии фаъолият бо ниёзҳои соҳаи савдои электронии минтақавӣ, дастгирии соҳибкории хурду миёна ва ноил гардидан ба ҳадафҳои васеътари диверсификатсияи савдо мувофиқи мақсад хоҳад буд. Ҷамъоварии маълумот инчунин дар таҳияи Стратегияи ояндаи рушди равзанаи ягона, ки ҳадафи он банақшагирии хизматрасонии оянда ва модели молиявии низом дар назди Хадамоти гумрук мебошад, нақши муҳим мебозад.

80. Дастгирӣ ва ҷорӣ намудани равзанаи ягона дар давраи дарозмуддат барои ба даст овардани фоида аз ҷониби намояндагони бахшҳои хусусӣ ва давлатӣ нақши муҳим хоҳад бозид.

81. Вазифаҳои кутоҳмуддат дар давраи ҷорисозии таҷрибавӣ аз рақамикунонӣ ва муосирсозии якчанд ҷонибҳои манфиатдор, таъмини фаъолияти муштарак бо платформаҳои иттилоотии дигари аз ҷониби сохторҳо истифодашаванда, таъмини эътирофи қонунии иттилоот, ба монанди имзои электронӣ, ки қабули қонуни дахлдорро тақозо мекунад, иборат буд. Гарчанд баъзе аз ин масъалаҳо дар марҳилаи таҷрибавии барнома ва пеш аз пурра ба истифода додани низом ҳал карда шуда бошад ҳам, масоили дарозмуддат, ба монанди таъмини технологияҳои замонавӣ ва омӯзиш то ҳол ҳал нашудаанд. Барои таъмини самаранокии равзанаи ягона ин масъалаҳоро ҳал кардан зарур аст, то ки онҳо ба стратегияи дарозмуддат ворид карда шаванд.

82. Ихтиёрдорӣ ва дастгирии дарозмуддати барнома дар таъмини самаранокии дарозмуддати низоми содагардонидашудаи савдо барои ҳамаи ҷонибҳои манфиатдор нақши калидӣ хоҳад бозид. Таҷрибаи пешин нишон медиҳад, ки барои таъмини мустақилият ва самаранокӣ пас аз давраи муайян пешбарии равзанаи ягонаи бояд ба бахши хусусӣ дода шавад. Чунин таҷриба барои дастгирӣ, сармоягузорӣ ба инноватсияҳои технологӣ, қонунгузорӣ ва идоракунии равзанаҳои ягонаи таҳиягардида дар минтақаи Осиёи Ҷанубу Шарқӣ нақши муҳим бозидааст. Дар Тоҷикистон барои пешбурд ва эътино ба талаботи чунин барнома, мутаассифона, ягон бахши хусусӣ мутобиқат намекунад, бинобар ин нақша оид ба хусусигардонии он дар давраи миёнамуҳлат ва дарозмуддат дар назар нест, Муассисаи давлатии "Маркази равзанаи ягона" мисли пештара барои пешбарии низоми мазкур масъул мебошад. Вале хусусигардонии барнома бо мурури замон ба рақобатпазирӣ ва пешбарии лоиҳаҳои равзанаи ягонаи таъсири мусбат хоҳад расонд. Ҳамин тариқ, нафъи эҳтимолии ин дар шароити Тоҷикистон бояд дар доираи стратегияи дарозмуддат омӯхта шавад, то СХМ аз расмиёти тезонидашуда ва самараноки савдо ва сохторҳои давлатӣ аз зиёдшавии даромад ва сатҳи баланди шаффофият ва расмиёти беҳтаргардида баҳра бардоранд.

83. Дар назар аст, ки дар давраи дарозмуддат якчанд ҷонибҳо баҳраманд мегарданд:

- сохторҳои дахлдори давлатии ба равзанаи ягонаи ва савдои байналмилалӣ шомилгардида дар ояндаи дарозмуддат тавассути ба даст овардани фоидаи бештар дар натиҷаи ихтисоршавии расмиёт нафъ мебардоранд;

- бахши хусусии дар савдои байналмилалӣ ва содагардонии расмиёт шомилбуда аз ҷараёни осонкардашуда, ки ба онҳо барои иштирок дар савдо бо хароҷоти камтар ва боэътимод имкон медиҳад, баҳра хоҳанд бурд;

- истеъмолкунандагони маҳаллӣ аз интихоби бештар ва молҳои воридшудаи арзон ба шарофати рақобати дар натиҷаи воридшавии тоҷирони нав ба бозор бамиёномада нафъ хоҳанд бардошт.

84. Ба истифода додани равзанаи ягона барои баланд бардоштани боварии соҳибкорон ва истеъмолкунандагон мусоидат намуда, савдои байналмилалиро тезонид ва соҳибкорони хурдро барои шомил шудан ба савдо ҳавасманд намуд.

85. Аз лаҳзаи оғози фаъолияти низом соҳибкорони дар соҳаҳои савдои маҳсулоти кишоварзӣ ва содироти хушкмева фоидаи хуб ба даст оварданд. Дар назар аст, ки тартиби тезонидашудаи расмиёти байнисарҳадӣ тавассути равзанаи ягонаи ба соҳибкории хурд имконият медиҳад, ки савдо ва содироти маҳсулоти зудвайроншавандаро ба таври назаррас осон намояд. Ин омил СХМ ва истеҳсолкунандагонро барои таъмини арзиши иловагии молҳо бо мақсади фурӯш дар бозорҳои минтақавӣ дар давраи миёнамуҳлат ва дарозмуддат ҳавасманд хоҳад намуд.

86. Дар назар аст, ки равзанаи ягонаи ба СХМ рақамӣ барои иштирок дар савдои электронӣ мусоидат кунад. Дар натиҷаи ҷорӣ намудани равзанаи ягона СХМ-и рақамӣ таъсири савдои байналмилалии босуръат ва бештар боэътимодро дар давраи дарозмуддат ҳис хоҳанд кард. Равзанаи ягона нисбатан шаффоф ва рақамӣ буда, ширкатҳоеро, ки дар савдои электронӣ дар кишвари худ иштирок мекунанд, барои дар сатҳи минтақа васеъ намудани фаъолияти худ ҳавасманд мегардонад. Он инчунин ба ширкатҳои навтаъсис ва нисбатан хурди ватанӣ барои ворид шудан ба бозорҳои минтақавӣ тавассути воситаҳои рақамӣ мусоидат мекунад. Инчунин, дар ҳолати содагардонӣ ва тезонидани савдои рақамии байналмилалӣ, фаъолият тавассути платформаҳои рақамӣ метавонад боз ҳам васеътар шавад.

87. Чунин пешравӣ ба истифодабарандагон барои пайдо ва интихоб намудани платформаҳои рақамӣ ва инноватсияҳои бештар дар бозорҳои интернетӣ ва бозорҳои савдои электронии минтақавӣ ва байналмилалӣ ва тақвият бахшидани рақобат имконият медиҳад.

88. Ҳамин тариқ, СХМ рақамӣ метавонанд дар ҷабҳаҳои зерин низ нафъи бештар бардоранд:

- дастрасӣ ба бозорҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ тавассути платформаҳои интернетӣ ва барасмиятдарории осонкардашудаи коркард;

- камшавии хароҷоти савдои байналмилалии мол;

- камшавии вақти аз сарҳад гузаштани мол;

- содагардонии расмиёт ва пешниҳоди ҳуҷҷатҳои зарурӣ, ки ба ширкатҳои хурд барои иштирок дар савдо имконият медиҳад;

- шаффофияте, ки дар натиҷа ба баланд бардоштани боварии истифодабарандагон ба низом ва амалиётҳои электронӣ дар маҷмуъ оварда мерасонад;

- ҳисоббаробаркунӣ дар равзанаи ягона, ки дар натиҷа ба баланд бардоштани боварӣ ба пардохтҳои электронӣ дар маҷмуъ оварда мерасонад;

- сатҳи баланди эътимоднокии ҷараёнҳои гумрукӣ, ки ба беҳтар намудани банақшагирии фаъолият оварда мерасонад.

89. Хадамоти гумрук якчанд лоиҳаҳоро дар самти содагардонии расмиёти савдо татбиқ намуда, барои иҷрои нақши мазкур омодагии хуб дорад. Бо вуҷуди ин, татбиқи як қатор ислоҳоти ҳуқуқиву меъёрӣ, аз ҷумла мувофиқасозии минбаъдаи қонунгузорӣ бо талаботи Конвенсияи таҷдиди назаршудаи Киото ва дастурҳои Созмони умумиҷаҳонии гумрук оид ба стандартҳои таъмин ва мусоидат ба савдои байналмилалӣ дар қатори дигар масъалаҳо зарур мебошад. Гарчанд кумаки БОР ба баҳодиҳии мувофиқат равона шудааст, маълумоти иловагӣ дар бораи натиҷаҳо зарур аст.

90. Масъалаи "de minimi" (миқдори ҳадди аксари молҳои харидоришавандае, ки барои онҳо боҷи гумрукӣ ситонида намешавад) яке аз соҳаҳоест, ки дар он стандартҳои имрӯзаи дорои мушкилот ба Хадамот барои назорат монеа эъҷод карда, ба дигарон барои сӯиистифода аз ҷанбаҳои заиф дар қонунгузорӣ имконият медиҳад. Барои ҳамгироии минбаъдаи минтақавӣ мувофиқасозии стандартҳо ва расмиёти ҳуқуқӣ бо ҷанбаҳои дигар зарур аст.

91. СХМ аз сабаби нокифоягии иттилоот, муқаррароти мухолифаткунанда оид ба ҳаҷми пардохтҳо, норавшании қонунҳо ва хароҷоти аз ҳад зиёд ва вақти зиёде, ки барои иҷрои талаботи савдо сарф мешавад, то ҳол наметавонанд савдои байналмилалиро ба таври самаранок пеш баранд. Бо дарназардошти ҳамгироии минтақавӣ дар оянда, барои таъмини иштироки СХМ дар савдои минтақавии байни кишварҳо масоили мазкур бояд баҳо дода шаванд.

92. Хадамоти гумрук якчанд ислоҳотро оид ба содагардонии расмиёти савдо, аз ҷумла тавассути ҳамоҳангсозии фаъолияти Кумитаи ҳамоҳангсоз оид ба содагардонии расмиёти савдо пеш бурда истодааст. Хадамоти гумрук дар татбиқи Созишнома оид ба содагардонии расмиёти савдо, созишномаҳои СУГ ва ислоҳотҳои ҳуқуқӣ иқтидори хуб дорад. Дар солҳои охир дар қатори барномаҳои дигар Хадамоти гумрук аз кумакҳои БОР, Комиссияи иқтисодии СММ оид ба низоми байналмилалии транзит, Стратегияи ҳамкории Бонки Аврупоии Таҷдид ва Рушд (минбаъд - БАТР) бо Ҷумҳурии Тоҷикистон, Бонки Умумиҷаҳонӣ дар доираи лоиҳаи барномаи пайвасткунии роҳҳои минтақавӣ дар Осиёи Марказӣ (CARs-4), тадқиқоти Созмони Милали Муттаҳид оид ба баҳодиҳии хавф ва назорати маводи мухаддир, Иттиҳоди Аврупо тавассути лоиҳаҳо дар доираи созишномаҳо дар бораи шарикӣ ва ҳамкорӣ, Барномаи Созишномаи оид ба соддагардони оид ба расмиёти савдо (минбаъд - ССРС) ва Бюрои минтақавии СУГ оид ба мубодилаи маълумоти кошифӣ ва иттилоот баҳраманд гардида истодааст. Хадамоти гумрук инчунин сохтори ваколатдори ҷумҳурӣ оид ба ҳамкорӣ бо СУГ ва ҳамоҳангсозии ислоҳоти дахлдор мебошад.

93. Хадамоти гумрук расмиёти содакардашуда ва долонҳои гумрукиро бо Россия ва ӯзбекистон дар доираи барномаҳои Комиссияи иқтисодиву иҷтимоии СММ барои минтақаи Осиё ва Уқёнуси Ором ва Долони нақлиётии Аврупо - Қафқоз - Осиё таҳия намудааст, ки ин долонҳо якчанд кишварҳои Осиёи Марказиро бо Аврупои Шарқӣ мепайванданд.

94. Ҳамоҳангсозии самаранок аз ҷониби Кумитаи ҳамоҳангсоз оид ба содагардонии расмиёти савдо барои содагардонии расмиёти савдо дар кишвар нақши муҳим мебозад. Кумита соли 2016 бо мақсади содагардонии расмиёти савдо таъсис шудааст. Кумита ба якчанд дастовардҳои назаррас, аз ҷумла ба истифода додани равзанаи ягона, таҳияи қонуну санадҳои меъёрии ҳуқуқии гуногун оид ба содагардонии расмиёти савдо, тағйиру иловаҳо ба Кодекси гумрук ва дастгирии шарикони рушд дар самти содагардонии расмиёти савдо, инчунин таъмини стандартҳои сифат тавассути Шурои ҳамоҳангсозии рушд (минбаъд - ШҲР) ноил гардидааст. Кумита инчунин фаъолияти гурӯҳҳои кории гуногуне, ки дар назди он таъсис ёфтааст, аз ҷумла Гурӯҳи корӣ оид ба рушди савдои электрониро назорат мекунад. Барои паҳнсозии самараноки иттилоот ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар байни ҷонибҳои манфиатдор Кумита портали савдоро ба истифода дод. Ҳамаи ин чорабиниҳо, дар ҳолати пешбарии босуботи онҳо, имконияти СХМ-и рақамиро ҷиҳати иштирок дар савдои минтақавӣ ва байналмилалӣ ба таври назаррас вусъат мебахшад.

95. Монеаҳои сохториву низомӣ имконияти Хадамоти гумрукро барои рушди савдо маҳдуд мекунанд. Бо дарназардошти он, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон кишваре мебошад, ки роҳи баромад ба баҳрро надорад, воридот дар бозори молҳои саноатӣ аз рушди савдои минтақавию байналмилалӣ вобастагии калон дорад. Вазъияти мазкурро сатҳи пасти рушди инфрасохтори нақлиётию логистикӣ, нигоҳдории номукаммали роҳҳои асосии автомобилгард ва масирҳои савдо боз ҳам мушкилтар мекунад.

96. Дар аксари меъёрҳо, ки аз ҷониби Комиссияи иқтисодиву иҷтимоии Созмони Милали Муттаҳид барои минтақаи Осиё ва Уқёнуси Ором доир ба содагардонии расмиёти савдо тавсия дода мешавад, кишварҳои иштирокдори ҳамкории иқтисодии минтақавии Осиёи Марказӣ нисбат ба дигар кишварҳои минтақаи Осиё ва Уқёнуси Ором дар доираи ССРС, аз ҷумла савдои байналмилалӣ бе ҳуҷҷатгузории коғазӣ, савдои маҳсулоти кишоварзӣ ва содагардонии расмиёти савдо барои СХМ нишондиҳандаҳои пасттар ба даст овардаанд. Аз ин рӯ мақоми ваколатдори давлатиро зарур аст, ки бо истифода аз таҷрибаи давлатҳои дар ин самт муваффақ корҳоро ҷоннок намуда, мушкилотро вобаста ба de minimi, бартараф намоянд.

97. СХМ то ҳол дар масоили барасмиятдарории гумрукӣ бо мушкилоти ҷиддӣ рӯ ба рӯ мешаванд. Вақти барои расмиёти савдо сарфшаванда ва хароҷоти он баланд боқӣ мемонад. СХМ ҳоло ҳам аз стандарту талаботи байналмилалӣ ба таври кофӣ огоҳ нестанд ва соҳибкорон ба набудани пайдарҳамии нархномаҳо ишора намуданд. Дар баъзе ҳолатҳо дар байни арзиши сертификатҳои санитарӣ ва фитосанитарӣ (минбаъд - СФС), сертификати истеҳсолкунандаи мол ва ҳуҷҷатҳои вобаста ба расмиёти асосии дигар мутобиқат нест ва ин омил боиси иштироки нокифояи СХМ дар ин самт мегардад. Барои таъмини мувофиқат ва мушаххас намудани тамоми стандартҳо, инчунин дастрасии онҳо ба СХМ бояд ислоҳоти минбаъда гузаронида шавад.

98. Хадамоти гумрук тавассути фаъолияти самаранок дар оянда метавонад ба натиҷаҳои назаррас ноил гардад. Татбиқи ССРС ва Харитаи роҳи савдои рақамӣ дар самти содагардонии расмиёти савдо ва гумрук ба пешравиҳои назаррас оварда мерасонад. Ҳамгироии низомҳои пардохтӣ ва хизматрасониҳои пардохтӣ бо ҳукумати электронӣ ва равзанаи ягона барои ба таври назаррас беҳтар намудани қабули пардохтҳои электронӣ аз ҷониби аҳолӣ, инчунин баланд бардоштани боварӣ ба он мусоидат хоҳад намуд. Баъзе ҷанбаҳои фаъолияти гумрукӣ барои беҳтар намудани захираҳои инсонӣ, аз ҷумла дар ҳамгироии савдо ва ҳамоҳангсозии расмиёт ва стандартҳо барои иҷрои уҳдадориҳо дар доираи ССРС ба кумаки техникӣ ниёз доранд. Ҳамгироӣ дар доираи ИДМ барои ба таври назаррас беҳтар намудани стандартҳо ва расмиёт, ки дар давраи дарозмуддат ба истифодабарандагони ниҳоӣ ва сохторҳои ҷалбкардашуда нафъ хоҳад овард, мусоидат мекунад. Лоиҳаи Бонки Умумиҷаҳонӣ оид ба пайвасткунии роҳҳои минтақавӣ (CARs-4) ва лоиҳаҳои дигари дарпешистодаи рушд метавонанд барои минбаъд аз байн бурдани камбудиҳои дар инфрасохтор ҷойдошта, танзим ва таҷдиди хадамоти гумрук мусоидат намоянд, инчунин барои рушд ва самаранокии соҳаи гумрук имкониятҳои назаррас фароҳам меоранд.

99. Дар робита ба савдои электронӣ дар асоси принсипҳои асосии СУГ самтҳои зерини ислоҳот бояд амиқтар омӯхта шаванд. Дар харитаи роҳи миллӣ оид ба содагардонии расмиёти савдо низ самтҳои зерин бояд ба инобат гирифта шаванд:

- реҷаи de-minimis;

- дастурамал оид ба рухсатдиҳии фаврӣ бо нишондиҳандаи ҳадди аксари содакардашудаи воридшавӣ;

- содагардонии талаботи вобаста ба барасмиятдарории содирот ва воридот;

- раванди барасмиятдарории гумрукии якҷоя дар асоси як эъломия;

- ҷузъиёти камтарин барои пешниҳоди маълумот, масалан дар роҳхат;

- кам кардани талабот ба ҳуҷҷатгузорӣ, аз ҷумла эъломияи содакардашудаи молҳо;

- санҷиш ва ҷараёни карантини босуръат;

- имконияти пешниҳоди электронии ҳуҷҷатҳо то расида омадани мол.

100. Заминаи сиёсати миллӣ оид ба рушди малакаҳои рақамӣ тадриҷан беҳтар гардида истодааст. Экосистемаи таҳсилоти олии Тоҷикистон баъди даврони шуравӣ ба мисли дигар кишварҳои ИДМ давраи таҳаввулотро аз сар гузаронида, давра ба давра рушд намуда истодааст. Саводнокии ТИК дар Тоҷикистон дар марҳилаи аввали рушд қарор дошта, то ҳол ба малакаҳои мушаххаси иқтисоди ғайрирақамӣ, ки аз ҷониби корхонаҳои давлатии қисмати бештари бахши расмиро ташкилдиҳанда ба онҳо талабот вуҷуд дорад, ба таври кофӣ рушд накардааст. Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки танҳо 10 дарсади хатмкунандагони соҳаи ТИК барои фаъолият дар соҳа омодаанд ва 30 дарсади онҳо барои омӯзиш дар ин соҳа ниёз доранд.

101. Дар Тоҷикистон ба рушди малакаҳои рақамӣ ва пешрафта доир ба ТИК дар байни қувваи корӣ ва бахши хусусӣ эътибори зарурӣ дода намешавад. Дар Стратегияи миллии рушди маориф барои солҳои 2012-2020 қайд гардидааст, ки 83 дарсади мактабҳо бо компютерҳо таъмин гардидаанд. Инчунин дар стратегияи мазкур мушкилоти набудани дастрасӣ ба интернет ва ТИК дар соҳаҳои зиёд, стратегияҳои мушаххас оид ба рушди малакаҳои рақамӣ дар ҳамаи сатҳҳои маориф ишора гардидааст. Дар ҳуҷҷат инчунин ба муҳиммияти ТИК дар таҳсилот бо дарназардошти технологияҳои нави таълимӣ ва истифодаи интернет бо мақсади беҳтар намудани дастрасӣ ба таҳсилоти босифат, инчунин барои идоракунӣ ишора гардидааст.

102. Дар Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар қатори самтҳои дигар ба масъалаи рушди низоми маориф бо мақсади қонеъ гардонидани ниёзи иқтисоди рақамӣ эътибор дода шудааст. Тибқи маълумоти мавҷуда мақсади чунин амал ҷорӣ намудани ТИ ҳамчун фанни алоҳида дар мактаб ва таълими асосҳои барномасозӣ дар синфҳои поёнӣ ва модулҳои фанҳои дақиқ, технология, муҳандисӣ ва математика дар синфҳои болоӣ мебошад. Гарчанд Консепсия то ҳол дар марҳилаи аввали татбиқшавӣ қарор дорад, дар ҳолати иҷрои самараноки он тағйироти мазкур метавонад саводнокӣ ва малакаҳои рақамиро дар кишвар ба таври назаррас беҳтар кунад.

103. Дар баробари ин мақоми ваколатдори давлатиро зарур аст, ки барои ба таври зарурӣ татбиқ намудани Консепсияи мазкур ҷиҳати дар сатҳи лозима фаро гирифтани таҳсилот, инфрасохтори ТИК дар мактабҳо, сифати дониши омӯзгорон ва дастрасӣ ба интернет бояд пайваста чораҳои зарурӣ андешад. Гарчанд муассисаҳои таҳсилоти олӣ аз нуқтаи назари инфрасохтор ба пешравии бештар ноил гардида бошанд ҳам, иқтидор барои дастгирии рушди ТИК ва таъминоти интернет мисли пештара дар миқёси кишвар нокифоя аст.

104. Баъзе муассисаҳо ва соҳибкорон ба рушди соҳибкории рақамӣ ва инноватсия эътибори бештар дода истодаанд. Донишгоҳи технологии Тоҷикистон донишҷӯёнро барои бозори меҳнат дар асоси ниёзи корфармо, аз ҷумла тавассути омӯзонидани малакаҳои рақамӣ омода мекунад. Он инчунин яке аз муассисаҳои камшуморест, ки бо ҷонибҳои манфиатдори байналмилалӣ тавассути таъсиси Факултаи муҳандисии Украина ҳамкорӣ дорад. Академияи "CISCO" кормандони соҳаи ТИК-ро меомӯзонад ва Донишгоҳи технологии Тоҷикистонро бо инфрасохтори муҳими ТИК таъмин намудааст. ҶСК "Алиф Бонк" Академияи Алифро барои омӯзонидани чунин малакаҳо, ба монанди баҳисобгирӣ ва барномасозии муҳосибавӣ таъсис додааст, ширкати "Taҷрапт" бошад, курсҳои баҳодиҳии компютериро пешниҳод мекунад. Сарфи назар аз пешрафти начандон калон, ҷиҳати ҳаллу фасли пурраи масъалаи малакаҳои рақамӣ дар Тоҷикистон бояд ҳамкории васеи институтсионалии муассисаҳо бо ширкатҳо ва коршиносони глобалӣ ба роҳ монда шавад.

105. Дар масоили омӯзиш ва дастгирӣ ассотсиатсияҳои ТИК то андозае иштирок менамоянд, гарчанд онҳо метавонанд иштироки бештар дошта бошанд. Ассотсиатсияи соҳибкории инноватсионӣ ва технологӣ, Намояндагии Палатаи савдои ИМА дар Тоҷикистон, Маркази технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ ва Ассотсиатсияи истифодабарандагони шабакаҳои компютерӣ ассотсиатсияҳое мебошанд, ки намудҳои фаъолияти илмӣ, тадқиқотӣ ва маърифатиро дар соҳаи ТИК пешбарӣ мекунанд ва инкишоф медиҳанд. Ассотсиатсияи соҳибкории инноватсионӣ ва технологӣ ва Намояндагии Палатаи савдои ИМА дар Тоҷикистон ташаббуси "Рӯзи истироҳат барои рушди стартапҳо"-ро, ки аз соли 2016 инҷониб ҳамчун чорабинии солона бо мақсади бо ҳам овардани сармоягузорон ва соҳибкорони ҷавон барои рушди инноватсияҳои рақамӣ баргузор карда мешавад, дастгирӣ мекунанд. Технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ бо мақсади рушди малакаҳои ҷавонон дар соҳаи ТИК, аз ҷумла омӯзиши истифодаи Linux, баргузории форумҳо бо иштироки Вазорати маориф ва илм, рушди клубҳои ТИК дар муассисаҳои таҳсилоти олӣ ва ширкати "Вавилон-Т" ҷорӣ карда мешаванд. Ассотсиатсияи "ТАРЕНА" бо ташкилотҳои дигар дар пешниҳоди якчанд намудҳои хизматрасонии ТИК ба доираҳои соҳибкорӣ ва кормандони ҷавон дар дохил ва беруни кишвар ҳамкорӣ мекунад.

106. Дар ҳоле, ки Ассотсиатсияи "ТАРЕНА" дар рушди малакаҳои ТИК фаъол аст, то имрӯз дар кишвар ягон ассотсиатсия оид ба масоили ТИК, ки тавонад ҳамаҷониба ниёз ба малакаҳои рақамӣ дар байни доираҳои соҳибкорӣ, ислоҳоти танзими соҳа ва воридкунии тағйирот ба барномаи таълимиро ҳифзу тарафдорӣ кунад, вуҷуд надорад.

107. Баъзе ширкатҳо ва муассисаҳои бахши хусусӣ, гарчанд ба таври маҳдуд бошад ҳам, воситаҳо ва омӯзиши ба малакаҳои пешрафтаи технологияи итилоотиро пешниҳод мекунанд. Дар байни ташаббусҳои дар боло зикргардида ширкати "Вавилон-Т" ба соҳибкорон воситаҳои муҳими рақамӣ ва малакаҳои заруриро барои ворид шудан ба соҳаи савдои электронӣ омӯзиш дода истодааст. Таъминоти барномавии онҳо якчанд намуди хизматрасониҳоро тавассути низоми ягонаи пардохт, ҳамёни электронӣ, рамзи QR барои пардохт ва воситаҳои дигари савдои электронӣ ба СХМ барои робита бо мизоҷон дар бар мегирад. Ширкатҳои "Вавилон-Т" ва ҶСК "Алиф Бонк" ба хатмкунандагони худ малакаҳои пешрафтаи технологияи итилоотӣ-ро меомӯзонанд, то онҳо дар оянда тавонанд дар ин ширкатҳо бо кор таъмин шаванд.

108. Соли 2014 аз 20 муассисаи таҳсилоти олӣ (минбаъд - МТО) 15 муассиса барномаҳои махсуси омодакунии мутахассисони ТИК ва саводнокии рақамӣ доштанд. Фанҳои ҳатмӣ ва асосӣ дар асоси Стратегияи миллии рушди маориф дар Тоҷикистон интихоб гардида, фанҳои ихтисосӣ бошад, ба салоҳияти муассисаҳои таҳсилоти олӣ гузошта шудааст. Дар натиҷа дар факултаҳои технологияи итилоотӣ то ҳол чунин фанҳо, ба монанди фалсафа, ҷамъиятшиносӣ ва таърих таълим дода мешаванд, ҳол он, ки чунин фанҳои нисбатан муҳимтар, ба монанди савдои электронӣ, интернет-банкинг ва фанҳои дигар ҳамчун фанҳои ихтисосӣ истифода намешаванд.

109. Донишгоҳи техникии Тоҷикистон, ки яке аз донишгоҳҳои пешсафи кишвар дар соҳаи таҳсилоти олӣ мебошад, факултаи ТИ дорад ва донишҷӯён барои аз худ намудани малакаҳои соҳибкорӣ ва баъзе намудҳои ТИК, ки барои соҳибкории рақамӣ зарур аст, дастрасӣ доранд. Барномаи таълимии он фанҳои информатика, технология, менеҷмент ва технологияи кишоварзию саноатиро дар бар мегирад. Бо вуҷуди ин, нисбат ба малакаҳои техникӣ, ба монанди ҳисоботдиҳӣ ё таҳлили маълумот эътибори бештар ба омӯзонидани малакаҳои соҳибкорӣ, ба монанди маркетинги мол дар иқтисодиёти рақамӣ ва идоракунии занҷираи арзиши иловашуда равона карда шудааст. Малакаҳои мазкур дар академияву муассисаҳои техникии ташкилотҳои ватанӣ, ба монанди ҶСК "Алиф Бонк" ва "Вавилон-Т" роҳандозӣ шуда истодааст.

110. Низоми таҳсилоти касбии техникӣ дар кишвар аз 63 омӯзишгоҳи касбӣ-техникии ибтидоӣ ва 49 омӯзишгоҳи касбӣтехникии миёна иборат аст, ки аз ҷониби вазоратҳои гуногун идора карда мешавад. Гарчанд муассисаҳои таҳсилоти касбӣ-техникӣ қисмати бениҳоят муҳими низоми таълими ТИК мебошад, сохтори таҳсилоти касбӣ-техникии кишвар то ҳол на дар асоси талаботи бахши хусусӣ, балки дар асоси таъминот бо кадрҳо фаъолият мекунад.

111. МТО ҷиҳати таъмини сифати хизматрасонӣ бо барномаҳои Иттиҳоди Аврупо ва барномаҳои дигари рушд ҳамкорӣ менамоянд. 22 МТО, аз ҷумла Донишгоҳи технологии Тоҷикистон дар доираи барномаи Иттиҳоди Аврупо "Эрасмус Мундус" бо мақсади такмили дониши омӯзгорон, рушди инфрасохтори ТИ ва ба сатҳи байналмилалӣ баромадани МТО маблағгузорӣ мешаванд. Барномаи Эрасмус+ барои беҳтар намудани хизматрасониҳои МТО кишвар кӯшишҳоро ҷиҳати тақвияти нерӯ ва эътирофи муштараки кредитҳо (қарзҳо) дастгирӣ карда истодааст. Ташкилотҳои дигаре, ки МТО кишвар бо онҳо ҳамкорӣ мекунанд, Агентии ИМА оид ба рушди байналмилалӣ (минбаъд - ЮСАИД), Фонди Оғо Хон, Институти ,Ҷамъияти кушода, ва Бонки Умумиҷаҳонӣ мебошад. Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон якчанд созишнома, аз ҷумла созишнома оид ба эътирофи муштараки дипломҳо бо кишварҳои ҳамсоя ва созишнома оид ба аттестатсияи омӯзгорон дар Федератсияи Россияро ба имзо расонид.

112. Ассотсиатсияи "ТАРЕНА" ба соҳаҳои маориф ва тадқиқот хизматрасониҳои муҳимро дар соҳаи ТИК пешниҳод карда истодааст. Ассотсиатсияи "ТАРЕНА", ки асосан аз ҳисоби Барномаи тадқиқотии Созмони Аҳдномаи Атлантикаи Шимолӣ (минбаъд - НАТО) маблағгузорӣ мешавад, соли 2000 бо мақсади пешниҳоди хизматрасониҳои ТИК ба соҳаи маориф таъсис дода шудааст. Ташкилот дар ҳалли монеаҳои калидии ТИК, аз ҷумла пешниҳоди интернети баландсуръат ба муассисаҳои таҳсилоти олӣ, тақвияти иқтидор, компютерҳо ва воситаҳои дигар ва инфрасохтори шабакавӣ барои тадқиқот фаъолона иштирок мекунад. Ассотсиатсия инчунин тавассути чунин марказҳо, ба монанди "ETC Thomson Prometric" ва "Pearson VEU" ба сертификаткунонӣ дастрасӣ медиҳад.

113. Танҳо МТО дар шаҳри Душанбе, аз ҷумла "Вавилон-Т" ва Маркази омӯзишии "Истера" имконият доранд, ки аз чунин хизматрасониҳо истифода баранд. Имкониятҳои МТО-и берун аз пойтахт воқеъбуда бинобар дастрасӣ надоштан ба интернети баландсуръат ва инфрасохтори дахлдор маҳдуд мебошанд. Зиёда аз ин, ташкилот барои пешниҳоди дигар намудҳои калидии хизматрасонӣ ба МТО дар миқёси кишвар, аз ҷумла тавассути барномаҳои омӯзишии интернетӣ ва малакаҳои соҳибкории рақамӣ имкониятҳои калон дорад.

114. Сертификат оид ба ТИК аз ҷониби муассисаҳои таҳсилоти олӣ камтар ва аз ҷониби ширкатҳои хусусие, ки дар тайёр кардани мутахассис дар ин самт машғуланд, бисёртар дода мешавад. Донишгоҳи кушодаи ИНТУИТ курсҳои омӯзишии интернетӣ (онлайн) мегузаронад ва пас аз анҷом сертификат медиҳад, ки аз ҷониби ташкилотҳои маҳаллӣ, ба монанди ширкатҳову муассисаҳои дигари таҳсилоти олӣ эътироф карда мешавад. Гарчанд аксарияти муассисаҳои таҳсилоти олии аккредитатсияшуда имконияти додани сертификат оид ба хатми чунин курсҳоро доранд, аммо курсҳои ТИК хело кам буда, дастрасии сертификатҳои ТИК-ро барои хатмкунандагон маҳдуд мекунад. Академияи CISCO, Алиф ва ширкатҳо дигар барои ҳалли масъалаи мазкур курсҳои омӯзиширо барои дарёфти кор дар ширкатҳои ТИК ва савдои электронӣ оғоз кардаанд.

115. Дар кишвар барномаҳои рушди соҳибкории рақамӣ тамоюли рушдро касб намуда, барои ташаккули малакаҳои ТИК имкониятҳои бештар фароҳам оварда истодаанд. Ташкилоти ҷамъиятии "Соҳибкорӣ ва рушд", ки соли 2016 таъсис дода шудааст, дар ду маркази шаҳрӣ бо мақсади ташаккул ва рушди зиёда аз 200 стартапҳо дар соҳа ва инчунин оғози якчанд чорабиниҳои тарғиботӣ фаъолият карда истодааст. Ташкилоти "55 Стартапҳо" соли 2017 таъсис ёфта, хизматрасониҳоро доир ба ташаккул ва рушди соҳибкорӣ, ҷои кори муштарак (коворкинг) ва рушди босуръати ташкилотҳо пешниҳод карда истодааст. Ҳаҷми миёнаи сармоягузории онҳо 10,000 долари ИМА-ро ташкил медиҳад. Чунин барномаҳо дар рушди стартапҳои дар соҳаи ТИК фаъолияткунанда дар Тоҷикистон нақши калидӣ мебозанд.

116. "Start-up Weekend" чорабиниест, ки ба соҳибкорони ҷавон барои барқарор намудани муносибатҳо бо сармоягузорон ва ҷалби маблағгузорӣ, инчунин барои шомил шудан ба шабакаи соҳибкорони дар соҳаи ТИК фаъолиятдошта ва аз худ намудани малакаҳои зарурӣ имконият фароҳам меорад. Ташкилот лоиҳаи "Рӯзи истироҳат барои рушди стартапҳо дар байни занон"-ро оғоз намудааст, ки соҳибкорзанони дар соҳаи рақамӣ фаъолиятдоштаро тавассути якчанд намуди захираҳои дастгирикунанда ва имкониятҳои омӯзишӣ дастгирӣ мекунад.

117. Чорабиниҳои калидии дигар барои ҷомеаи соҳибкорони рақамӣ ин "Ҳафтаи глобалии рушди соҳибкорӣ" ва "Чойхонаи рушди стартапҳо" мебошанд. "Ҳафтаи глобалии рушди соҳибкорӣ" чорабинии байналмилалӣ буда, дар бисёр кишварҳо баргузор мегардад ва дар Тоҷикистон инноватсияҳоро дар соҳаи рушди рақамӣ тарғиб мекунад. Ҳафтаи глобалии соҳибкорӣ ҷавононро дар саросари ҷаҳон тавассути чорабиниҳои маҳаллӣ, миллӣ ва глобалӣ муттаҳид карда, ба онҳо дар кушодани иқтидори худ ҳамчун соҳибкорони ҷавон ва навоварон кумак мекунад. Ин чорабини донишҷӯён, омӯзгорон, соҳибкорон, роҳбарони корхонаҳо, созмонҳои ғайритиҷоратӣ, хизматчиёни давлатӣ ва ғайраҳоро бо ҳам ҷамъ меоварад. "Стартап Чойхона" лоиҳаи Барномаи волонтёрони Созмони Милали Муттаҳид буда, бо Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҳукумати Финляндия ва якчанд ташкилотҳои дигар, ба монанди Ташкилоти ҷамъиятии "Соҳибкорӣ ва рушд", Ширкати "Тселл" ҷиҳати ташкили чорабиниҳо ҳамкорӣ мекунад. Он инчунин платформаро барои ба роҳ мондани робитаи байни соҳибкорону сармоягузорон ва ҳимояи лоиҳаву ғояҳои худ тавассути интишори иттилоот муҳайё карда, ба рушди соҳибкорӣ дар саросари кишвар мусоидат менамояд. Таҷрапт (Tajrupt) воқеъ дар ш. Хуҷанд яке аз ташкилотҳои камшуморест, ки омӯзишро оид ба баҳодиҳии вазъият дар асоси компютер доир мекунад. Донишгоҳи технологии Тоҷикистон маркази рушди технологӣ амал мекунад, ки дар он бо мақсади омӯзонидани малакаҳои зарурӣ ба донишҷӯён муколама бо намояндагони соҳаҳои кишоварзӣ ва саноат баргузор карда мешавад. Он инчунин дар байни ихтироъкорони ҷавон озмунҳои ҳарсола ташкил мекунад.

118. Ташаббусҳои давлат, ба монанди Муассисаи давлатии "Ташаккул ва рушди соҳибкории Тоҷикистон" ба дастгирии минбаъдаи рушди рақамӣ дар кишвар мусоидат хоҳад намуд. Лоиҳаи "Ташаккул ва рушди соҳибкорӣ дар Тоҷикистон" дар 5 шаҳри калони кишвар бахшҳои худро дорад. Он бо Бонки Умумиҷаҳонӣ, Барномаи рушди СММ, Ҷамъияти ҳамкории байналмилалии Олмон (минбаъд - GIZ), Агентии ҳамкориҳои байналмилалии Япония (минбаъд - JICA) ва Маркази байналмилалии савдо дар самти пешниҳоди хизматрасониҳо ҷиҳати ташаккул ва рушди соҳибкорӣ ҳамкорӣ мекунад. Аз ҷониби муассиса як қатор хизматрасониҳо, аз ҷумла омӯзиши пешбурди соҳибкорӣ, таҳияи нақшаи фаъолият, курсҳои омӯзишӣ, машваратҳо дар масоили ҳуқуқӣ, андозбандӣ ва маркетинг пешниҳод карда мешавад. Муассиса инчунин ҳангоми баргузории чорабиниҳо бо ҷои кории муштарак, толори конфронӣ таъмин намуда, парки техникӣ барои барномасозон, таҳиякунандагон ва тарроҳони ТИ дар Душанбе таъсис додааст. Муассиса ҳамзамон тавассути грантҳо ва кумаки созмонҳои байналмилалӣ дастгирии молиявӣ мекунад. Айни ҳол 40 ширкати хурдро тавассути хизматрасониҳои инкубатсионӣ дастгирӣ карда истодааст. Мутаассифона, муассиса бо мушкилоти дастрасӣ ба интернети баландсуръат, норасоии захираҳои молиявӣ ва набудани шабакаи минтақавии васеъ бо инкубаторҳои дигар рӯ ба рӯ шудааст. Масоили мазкур бояд ҳарчи зуддтар ҳаллу фасл карда шаванд, то марказҳои ташаккул ва рушди соҳибкорӣ дар кишвар ниёзи бо суръати баланд зиёдшудаистодаи соҳаи стартапи рақамиро қонеъ карда тавонанд. Ташаббусҳои ба ин монанди давлат дар татбиқи Стратегияи миллии рушди рақамӣ ниҳоят муҳим буда, дар дастгирии зарурии соҳибкории хурд ва рушди малакаҳо барои таъмини рушди устувори иқтисоди рақамӣ нақши калидӣ мебозад.

119. Ширкатҳо дар соҳаи рушди малакаҳои рақамӣ тавассути омӯзиш ва инчунин ташаббусҳо оид ба суръатбахшӣ ва инкубатсия торафт фаъол гардида истодаанд. Ба ғайр аз марказҳои омӯзишии расмӣ, ба монанди академияҳои CISCO ва Алиф, ширкатҳои дигар низ доир ба ҳамкорӣ бо чорабиниҳои қайдгардида оид ба рушди босуръат ва ба роҳ мондани ҳамкорӣ торафт фаъол шуда истодаанд. Ширкати "Тселл" Барномаи омӯзиши тобистонаи худро ташкил намудааст. Ширкатҳои "Кока Кола", "Мегафон" ва ҶСП "Спитамен Бонк" ширкатҳое мебошанд, ки як қатор чорабиниҳоро оид ба соҳибкории рақамӣ, аз ҷумла тавассути усули "устоду шогирд" маблағгузорӣ ва дастгирӣ мекунанд.

120. Шарикони рушд манбаи муҳими рушди васеи рақамӣ, такмили ихтисос мебошанд. Лоиҳаи Баномаи рушди СММ оид ба ҷорӣ намудани ҷанбаҳои технологӣ ба барномаи таълимии Донишгоҳи технологии Тоҷикистон ва Донишкадаи энергетикии Бохтар равона карда шудааст. Бо мақсади рушди инкубатори инноватсияҳо аз ҷониби БИМАРН Барномаи ИМА оид ба рушди соҳибкорӣ ва навовариҳо ва инноватсияҳо оғоз гардидааст. JICA Барномаи "Стартапстан"- ро, ки ҳамчун маркази савдо оид ба конференсияву чорабиниҳои гуногуни рушди рақамӣ, ба монанди Саммити рушди экосистемаи стартап ва Муҳокима оид ба рушди стартапҳо, платформаи моҳона барои стартапҳо фаъолият дорад, дастгирӣ мекунад. Намояндагии Палатаи савдои ИМА дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи мазкур фаъол буда, чорабиниҳои Ҳафтаи рушди глобалии соҳибкорӣ, Рӯзи истироҳат барои рушди стартапҳо ва ташаббусҳои калидии дигарро дастгирӣ мекунад. Ташкилоти ҷамъиятии "Соҳибкорӣ ва рушд" аз ҷониби Фонди Оғо Хон дастгирӣ меёбад. Ҳамин тариқ, иштироки фаъолонаи ташкилотҳои башардӯстона ва коршиносони рушди рақамӣ дар чунин чорабиниву ташаббусҳо барои рушди устувори соҳибкории рақамӣ мусоидат менамояд.

121. Дар давоми ҳафт соли охир 3 маркази рушди босуръат таъсис ёфта, ду маркази дигар дар ҷараёни сохтмон қарор дорад. Инчунин се маркази фаъолияти муштарак ташкил гардида, чорабиниҳо оид ба рушди стартапҳо, ба монанди Ҳафтаи рушди глобалии соҳибкорӣ, Стартапи Чойхона (қисман аз ҷониби Финляндия маблағгузорӣ мегардад), Рӯзҳои истироҳат барои рушди стартапҳо, Рушди стартапҳо дар Осиёи Марказӣ, Лагери рушди малакаҳои рақамӣ, Баланд бардортани малакаҳо ва Рӯзи истироҳат барои рушди технологияҳо дар Осиёи Марказӣ баргузор мегарданд.

122. Ба қатори пешсафони аввалин дар соҳаи соҳибкории рақамӣ ҶСК "Алиф Бонк" (технологияҳои молиявӣ), Сомон.tj (савдои электронӣ) ва Шедевр (маркетинги эъҷодкорона) дохил мешавад. Моделҳои фаъолияти рақамии пайдошуда аз "Мевамикс" - платформаи дастраснамоии мева ва luhtak.tj -бозори интернетии ҳунарҳои мардумӣ иборат аст.

123. Контенти маҳаллӣ ба ғайр аз баъзе ҳолатҳо, ба монанди саҳифаи "ent.tj- Навигариҳои иқтисодии Тоҷикистон", ки айни ҳол шумораи аъзои он 15482 нафарро ташкил медиҳад ва саҳифаи "Мо тоҷикистонием", ки 100000 аъзо дорад, ба таври васеъ эҷод намешавад.

124. Гурӯҳи Маркази рушди босуръати малакаҳои "Илмхона" мунтазам лагерҳои омӯзишии чормоҳа оид ба барномасозӣ ва лагерҳои омӯзиши технологияҳои иттилоотии ,Насли технологияҳо, ташкил мекунад, ки дар он ба ҷавонон малакаҳои таҳияи сомона, график дизайн ва асосҳои информатика омӯзонида мешавад. Ташкилотчиён барои ҳавасманд намудани ширкаткунандагон соҳаҳои шавқовари технологӣ, ба монанди барномасозии аёнӣ аз ибтидо ва робототехникаро интихоб мекунанд. Аз замони оғози Барнома зиёда аз 100 нафар мардону занон дар он иштирок карданд. Маркази рушди босуръати малакаҳои "Илмхона" инчунин бо ширкатҳои гуногуни минтақавӣ ва байналмилалие, ки ба хатмкунандагони аз ҳама муваффақ имконияти таҷрибаомӯзӣ ва шуғли минбаъдаро пешниҳод мекунанд, ҳамкорӣ дорад. Масалан, собиқ хатмкунандагони Марказ дар ширкатҳои ТИК дар Беларус, Қирғизистон ва ИМА кор мекунанд.

125. Дар Консепсияи рушди иқтисоди рақамӣ аҳаммияти азнавсозии пурраи зерсохтори низоми маорифи кишвар таъкид гардидааст. Дар он зикр гардидааст, ки таҳсилоти нав ба талаботи иқтисоди рақамӣ пеш аз ҳама бо таваҷҷуҳ ба малакаи таҳлили иттилоот ва рушди мафкураи эҷодкорӣ ҷавобгӯ мегардад.

126. СХМ ҳоло ҳам дар ҷараёни рақамикунонии фаъолияти худ қарор доранд. Натиҷаҳои пурсиши соли 2013 нишон дод, ки танҳо 32,5 дарсади ширкатҳои ватанӣ дорои сомонаи интернетианд, ки ин нишондиҳанда ба монанди Озарбойҷону Қазоқистон буда, дар Қирғизистон пасттар мебошад. Зиёда аз ин, СХМ дар соҳаҳои савдо ва хизматрасонӣ, ки рақамикунонӣ дар соҳаи мазкур имконияти рушдро бисёртар мекунад, бештар фаъоланд. Бо вуҷуди он ки рақамикунонии фаъолияти онҳо тавассути платформаҳо, сомонаҳо ва воситаҳои дигар то ҳол як падидаи нав аст, СХМ метавонанд тавассути рақамикунонӣ дар соҳаҳои савдои электронӣ, сайёҳӣ, истеҳсоли либос ва самтҳои пешрафтаи дигар боз ҳам фаъолтар гарданд.

127. Нарасидани кадрҳои болаёқат ва мутахассисони касбии соҳаи ТИК низ омили рақамӣ нашудани фаъолияти соҳибкорӣ шуда метавонад. Ширкатҳо дар минтақаи Осиёи Марказӣ бо сабаби номукаммалии санадҳои меъёрӣ, инчунин нокифоя будани саводнокии рақамӣ аз норасоии мутахассисони касбии соҳибмалака танқисӣ мекашанд. Набудани мутахассисони соҳибмалакаи дорои дониши баланд дар соҳаи ТИК мушкилоти асосии ширкатҳои ТИК хусусан дар самти таҳияи барномаҳои компютерӣ ва таҳлилгарони низом мебошад.

128. Бо вуҷуди баъзе пешравиҳо дар соҳаи таҳсилоти касбиву техникӣ, ки тавассути барномаҳои Фонди омӯзишии Аврупо (ФОА) ва дастгирии БОР ба даст оварда шудааст, ин ҳоло нокифоя аст ва ба ТИК равона карда нашудааст.

129. Харитаи роҳи миллӣ оид ба содагардонии расмиёти савдо таҳия гардидааст, ки ҳамчун роҳнамои қолабӣ барои татбиқи барномаи ислоҳоти ҳамаҷониба дар муҳлати панҷ сол (солҳои 2019-2024) мусоидат хоҳад намуд. Афзалиятҳои хосаи муайяншуда масоили зеринро дар бар мегиранд: таъсиси низоми идоракунии хавф ва оператори иқтисодии ваколатдор, низоми мубодилаи электронии ҳуҷҷатҳо ва пардохти электронии амалиётҳо вобаста ба савдо ва ба охир расонидани лоиҳаи Равзанаи ягонаи электронӣ.

130. Кумитаи ҳамоҳангсоз оид ба содагардонии расмиёти савдо (КҲСРС) фаъолият дорад, ки ҳадафҳои асосии он тақвияти содагардонӣ ва мувофиқасозии расмиёти байналмилалии савд,о аз ҷумла иҷрои уҳдадориҳо дар доираи ССРС-и СУС ва мусоидат ба ҳамоҳангсозиву ҳамкории байни вазоратҳо, сохторҳои танзимкунанда дар сарҳад ва бахши хусусӣ мебошад.

131. Дар назди КҲРСРС комиссияи миллии содагардонии расмиёти савдо, ки расман Гурӯҳи кории асосӣ оид ба содагардонии расмиёти савдо дар Тоҷикистон (минбаъд - гурӯҳи корӣ) ном дорад, фаъолият мекунад. Гурӯҳи кории сохтори қарорқабулкунандаи КҲТСРС мебошад, ки ба ҳайати он сохторҳои зерин дохил мешаванд:

- сохторҳои давлатӣ: сохторҳои дахлдори соҳаҳои молия, бонкӣ, гумрук, андоз, рушди иқтисод, банақшагирӣ, савдо, стандартҳо, кишоварзӣ, тандурустӣ, назорати сарҳад, политсия ва амният;

- бахши хусусӣ: Палатаи савдо ва саноат, ассотсиатсияҳои ҳамлу нақл ва боркашонӣ, Ассотсиатсияи бонкҳо, Ассотсиатсияи ширкатҳои суғуртавӣ, Ассотсиатсияи ташкилотҳои брокерии гумрукӣ, Ассотсиатсияи содироткунандагон ва воридоткунандагон, инчунин ассотсиатсияҳои савдо ва саноат.

132. Дар харитаи роҳи миллӣ оид ба содагардонии расмиёти савдо соҳаҳои зерин, ки беҳбудиро талаб мекунад, қайд гардидаанд:

- дар ҷодаи нашри қоидаҳои савдо дар интернет ва машваратҳо бо ҷонибҳои манфиатдор дар ҷараёни таҳияи онҳо бояд корҳои иловагӣ ба анҷом расонида шаванд;

- соҳаҳои зерин ба беҳбудӣ ниёз доранд: идоракунии хавф, муайян намудан ва нашри вақти миёнаи иҷозати мол, коркарди ҳуҷҷатҳо то омадани мол ба сарҳад ва қабули нусхаҳои электронии ҳуҷҷатҳои иловагӣ;

- вобаста ба механизмҳои институтсионалӣ, новобаста аз пешравии назаррас дар таҳияи қонунгузорӣ оид ба дастгирии ҳамкории байни сохторҳо дар сарҳад мақомоти гумрук ҳоло ҳам дар мавриди назорат ваколатҳои зарурӣ надорад;

- барои рушди савдо бе ҳуҷҷатҳои коғазӣ дар кишвар масоили таъсиси равзанаи ягонаи электронӣ, инчунин додан ва қабул намудани ҳуҷҷатҳои электронӣ, ба монанди роҳхати бори ҳавоӣ, сертификати истеҳсолкунанда, хулосаҳои санитариву фитосанитарӣ ва иҷозатномаи савдо бояд ҳаллу фасл карда шавад. Ин хусусан барои савдо бо молҳои зудвайроншаванда, ки барои кишвар ҳамчун соҳаи афзалиятнок ба ҳисоб меравад, фоидаовар хоҳад буд;

- ниҳоят, барои таъмини савдои байналмилалии бе ҳуҷҷатҳои коғазӣ, бо вуҷуди мавҷудияти қонунгузорӣ оид ба амалиётҳои электронӣ, дар самти таъмини мубодилаи байналмилалии сертификатҳои истеҳсолкунанда, назорати санитарию фитосанитарӣ, дархости электронӣ барои мактуби кафолати бонкӣ (аккредитивӣ) ва сохторҳои тасдиқкунандаи эътирофшуда чораҳои зарурӣ дида шавад, ки дар соҳаи мазкур дар сатҳи глобалӣ корҳои зиёдеро метавон барои беҳтар намудани вазъият ба анҷом расонид.

133. Дар Тоҷикистон ҳаҷми ҳамлу нақли байналмилалии контейнерҳо маҳдуд аст. Мутобиқи маълумоти БОР бо сабабҳои зерини аввалиндараҷа ҳаҷми ҳамлу нақли контейнерҳо хурд аст:

- надоштани созишнома бо кишварҳои ҳамсоя оид ба истифодаи контейнерҳои байналмилалӣ;

- терминали боркашонии кишвар барои ҳамлу нақли контейнерҳо ба таври зарурӣ муҷаҳҳаз нест;

- ҳаҷми хурди бор дар роҳи бозгашт;

- ҳиссаи хурди бори зудвайроншавандаи дорои арзиши баланд.

134. Маълумот оид ба нишондиҳандаҳои самаранокии логистика (минбаъд - НСЛ) нишон медиҳад, ки Тоҷикистон дар аксарияти соҳаҳо, бахусус соҳаи гумрук нишондиҳандаҳои паст дорад:

Ҷадвали 2

Кишвар	Тоҷикистон
Сол	2023
Рейтинги НСЛ /160 кишвар	97
Холи НСЛ	2.5
Рейтинги гумрук	110
Холи гумрук	2.2
Рейтинги инфрасохтор	80
Холи инфрасохтор	2.5
Рейтинги ҳамлу нақли байналмилалӣ	2.5
Холи ҳамлу нақли байналмилалӣ	76
Холи иқтидори логистикӣ	2.8
Рейтинги муайянкунии макони бор ва масири бор	134
Холи муайянкунии макони бор ва масири бор	2.8
Рейтинги хизматрасонии саривақтӣ	93
Холи хизматрасонии саривақтӣ	2.9

135. Релефи кӯҳии Тоҷикистон 93 дарсади ҳудуди кишварро фаро гирифта, дар масоили логистика ва коммуникатсия мушкилоти назаррасе эъҷод мекунад. Ҳудуди умумии кишвар 142326км,-ро ташкил медиҳад, ки 50 дарсади он дар баландии 3000 метр аз сатҳи баҳр ҷойгир аст. Тоҷикистон бо чор кишвар ҳамсарҳад аст: Афғонистон дар ҷануб (дастрасӣ тавассути роҳи обӣ ва рӯизаминӣ), Чин дар шарқ (дастрасӣ тавассути роҳи рӯизаминӣ), Қирғизистон дар шимолу шарқ (дастрасӣ тавассути роҳи рӯизаминӣ) ва ӯзбекистон дар шимолу ғарб (дастрасӣ тавассути роҳи оҳан ва рӯизаминӣ). Тоҷикистон бо кишварҳои ҳамсоя 12 нуқтаҳои гузаргоҳи сарҳадӣ дорад, аз ҷумла: Ойбек , Бӯстон, Конибодом (Патар), Баткен, Исфара, Кулунду, Панҷакент, Денав, Турсунзода, Гулбаҳор, Шерхон Бандар, Панҷи поён, Ишкошим, Кулма, Қизил-арт ва Қаромиқ, Ҷиргатол. Мавқеи стратегии Тоҷикистон ҳамчун кишвари транзитӣ барои пайвастани Чин ва Россия бо Осиёи Ҷанубӣ ва Ховари Миёна иқтидори хуб дорад.

136. Айни ҳол дар Ҷумҳурии Тоҷикистон танҳо КВД ,Почтаи тоҷик, (Хадамоти почтаи миллӣ) хизматрасониҳои курериро (тавассути экспресс-почта) пешниҳод карда истодааст. Мутобиқи тағйироти ба қонунгузорӣ воридкардашуда ширкатҳои хориҷӣ (агар хоҳиши дар Тоҷикистон фаъолият кардан дошта бошанд) бояд ба монанди ширкати расмии хадамоти почта тамоми гӯшаҳои кишварро фаро гиранд.

137. Нақшаи генералии миллии ҳамлу нақл бо кумаки БОР таҳия шудааст. Ин дар доираи иштироки Тоҷикистон дар барномаи ҲИМОМ, ки ба таъмини робитаи бемонеа дар минтақа равона карда шудааст, таҳия гардидааст. Бо кӯшиши тезонидани ҷараёни таъмини маблағгузории зарурӣ ва пайдо намудани коршиносон барои нигоҳдории роҳҳои алоҳида Вазорати нақлиёт тибқи таҷриба сохторҳои дар асоси принсипи шарикии давлат ва бахши хусусӣ фаъолияткунандаро таъсис дод.

138. Низоми молиявии Тоҷикистон дар таъмини рушди муътадили иқтисодиёти миллӣ ва устуворӣ ба омилҳои таъсиррасони беруна муҳим арзёбӣ мегардад. Иштирокчиёни асосии бозори молиявӣ Бонки миллии Тоҷикистон, ташкилотҳои қарзии молиявӣ ва Сарраёсати хазинадории марказии Вазорати молияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошанд.

139. Бо мақсади рушди молияи рақамӣ дар кишвар Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати таъсиси заминаи ҳуқуқӣ чораҳои зарурӣ андешида истодааст. Ҳамин тариқ, бо эътирофи аҳаммияти низоми пардохтӣ барои иқтисодиёти кишвар Бонки миллии Тоҷикистон Стратегияи рушди низоми пардохтии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2015-2025-ро таҳия намуд, ки он аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон моҳи октябри соли 2014 қабул гардид. Бо мақсади таъмини амалисозии Стратегия, аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Нақшаи амалии миёнамуҳлат барои давраи солҳои 2015-2020 (қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 октябри соли 2014, №679) ва Нақшаи амали миёнамуҳлат барои давраи солҳои 2021-2025 (қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 августи соли 2021, №336) қабул карда шуданд.

140. Мақсади рушди низоми пардохтии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъмин намудани фаъолияти самаранок ва боэътимоди субъектҳои низоми пардохтии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати қонеъ кардани талаботи ҷорӣ ва ояндаи иқтисодиёти миллӣ ба хизматрасониҳои пардохтӣ, аз ҷумла барои татбиқи сиёсати пулию қарзӣ, таъмини суботи молиявӣ, баланд бардоштани сифат, дастрасӣ ва бехатарии хизматрасониҳои пардохтӣ ва низомҳои пардохт мебошад.

141. Стратегияи рушди низоми пардохтии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз нуҳ қисм, аз ҷумла таъмини заминаи меъёрии ҳуқуқӣ, ҳисоббаробаркунӣ дар реҷаи вақти воқеӣ, рушди пардохтҳои чакана, пардохти хизматрасониҳои давлатӣ, маҳфуздорандаи марказии коғазҳои қиматнок, амалиётҳои клирингӣ ва ҳисоббаробаркунӣ бо коғазҳои қиматнок, таъмини фаъолияти самараноки бозори байнибонкии пул, интиқоли маблағ, мониторинги низоми пардохтӣ ва ҳамкорӣ бо ҷонибҳои манфиатдор иборат аст.

142. Фаъолияти низомҳои пардохтӣ ва тартиби пешниҳоди хизматрасониҳои пардохтӣ аз ҷониби Бонки миллии Тоҷикистон, ки самтҳои асосии беҳтар намудани низоми пардохтиро дар кишвар муайян менамояд, ба танзим дароварда мешавад.

143. Дар натиҷаи татбиқи ҳуҷҷати стратегии калидии мазкур моҳи феврали соли 2017 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи хизматрасониҳои пардохтӣ ва низоми пардохтӣ" қабул гардид, ки ба рушди хизматрасониҳои муосири пардохтӣ, ба монанди ҳамёнҳои электронӣ, QR-пардохтҳо ва фаъолияти агентии бонкии пардохтӣ мусоидат намуда, барои зиёд намудани ҳиссаи пардохтҳои ғайринақдӣ шароити мусоид фароҳам овард. Тайи солҳои 2017-2023 ҳиссаи пардохтҳои ғайринақдӣ бо истифода аз воситаҳои электронии пардохт (кортҳои пардохтии бонкӣ ва ҳамёнҳои электронӣ) дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 4,7 дарсад дар соли 2017 то 12 дарсад дар соли 2022 расид. Нишондиҳандаи мазкур дар охири соли 2023 19,6 дарсадро ташкил намуд.

144. Яке аз навовариҳо дар низоми пардохтии кишвар ,QRрамзи ягона, мебошад, ки он дар доираи модули пардохтҳои босуръати Низоми автоматикунонидашудаи байнибонкии интиқоли маблағҳои Бонки миллии Тодикистон пурра амалӣ гардида, аз 1 августи соли 2023 мавриди истифодаи фаъолона қарор дорад. QR-рамзи ягона ба рушди ҳисоббаробаркунии ғайринақдӣ дар кишвар мусоидат намуда, ба аҳолӣ имконият фароҳам овард, ки дар нуқтаҳои савдою хизматрасонӣ пардохтҳоро аз ҳама гуна ҳамёнҳои электронии ташкилотҳои қарзии молиявӣ амалӣ намоянд.

145. Муассисаҳои молиявии Тоҷикистон пешниҳоди хизматрасониҳои молиявии рақамиро сол то сол зиёд намуда истодаанд. Яке аз маҳсулоти калидие, ки дар рушди низоми ғайринақдӣ дар Тоҷикистон маъмул аст, корти пардохтии бонкӣ мебошад. Рушди бозори кортҳои пардохтии бонкӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз омилҳои муҳимтарин дар ҳалли масъалаи рушди низоми ҳиcoббapoбаркуниҳои ғайринақдӣ бо мақсади коҳиш додани ҳаҷми пули нақд дар муомилот ба ҳисоб меравад. Бонки миллии Тоҷикистон якҷо бо ташкилотҳои қарзии молиявӣ барои рушди бозори кортҳои пардохтии бонкӣ ва вусъат додани истифодаи онҳо ҳангоми пардохти арзиши молу хизматрасонӣ дар савдои чакана тадбирҳои зарурӣ андешида истодааст.

146. Бонки миллии Тоҷикистон соли 2011 Низоми пардохтии миллии "Корти миллӣ"-ро таъсис дода, кортҳои пардохтии "Корти миллӣ"-ро, ки дар кишвар корти аз ҳама маъмул боқӣ мемонанд, ҷорӣ намуд.

147. Ташкилотҳои қарзии молиявӣ барои ба муомилот баровардани кортҳои пардохтии "Корти миллӣ", низомҳои пардохтии байналмиллалии "Visa", "Mastercard" ва "UnionPay", кортҳои муштараки низомҳои пардохтии "UnionPay-Корти миллӣ", инчунин кортҳои пардохтии дохилӣ ваколат доранд. Шумораи умумии кортҳои пардохтии аз ҷониби 24 ташкилоти қарзии молиявӣ ба муомилот баровардашуда ба охири соли 2023 6,7 миллионро ташкил намуд, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2022 32,6 дарсад зиёд мебошад. Аз ин шумора 58,1 дарсад ба кортҳои пардохтии "Корти миллӣ", 4 дарсад ба кортҳои пардохтии низомҳои дохилии ташкилотҳои қарзии молиявӣ, 11,2 дарсад ба кортҳои низомҳои пардохтии байналмиллалӣ (Visa, Mastercard, UnionPay) ва 11,9 дарсад ба кортҳои пардохтии муштарак (UnionPay-НМП "Корти миллӣ") рост меояд.

148. Татбиқи технологияи интиқоли маблағҳои электронӣ яке аз тамоюлҳои нави хизматрасонии пардохтӣ дар низоми бонкии ватанӣ мебошад. Ташкилотҳои қарзии молиявӣ чунин усули пардохтҳои ғаӣринақдиро аз соли 2018 ба муштариёни худ фаъолона пешниҳод намуда истодаанд. Ба синаи 31 декабри соли 2023 21 ташкилоти қарзии молиявӣ би муштариён хизматрасонии интиқоли маблиғҳои электронӣ пешниҳод менамоянд. Шумораи умумии ҳамёнҳои электронии ташкилотҳои қарзии молиявӣ 8,7 млн ададро ташкил дод, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2022 37,6 дарсад зиёд мебошад. Ҳамёнҳои электронӣ ба аҳолии кишвар имкониятҳои бештари анҷом додани ҳисоббаробаркуниҳои ғаӣринақдиро, ба монанди интиқоли маблаҳои электронӣ ба дигар хамёни электронӣ ё корти пардохтии бонкӣ, пардохти хариди молу маҳсулот, пардохти ҳаққи хизматрасониҳои коммуналӣ ва як қатор хизматрасониҳои дигар фароҳам овард.

149. Ташкилотҳои амонатии қарзии хурд бо бонкҳо дар пешниҳоди маҳсулоти рақамӣ рақобат карда истодаанд. Мутобиқи моддаи 10 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон ,Дар бораи хизматрасониҳои пардохтӣ ва низоми пардохтӣ, бонкҳо ва ташкилотҳои амонатии қарзии хурд дар ҳамкорӣ бо ширкатҳои мобилии Тоҷикистон - ҶСП "ТТ мобайл" (Мегафон), ҶСП "Вавилон-М" (Вавилон), ҶСП "Индиго Тоҷикистон" (Tcell) ба мизоҷони худ имконияти пардохти як қатор молу хизматрасониҳоро бо истифода аз ҳамёнҳои электронии муштараки Мегафон-Лайф, My Babilon ва Tezsum фароҳам оварда истодаанд.

150. Интиқоли фаромарзии маблағҳо аз корт ба корт, инчунин интишори кортҳои пардохтии дебетӣ бо имконияти анҷом додани амалиётҳои овердрафт (изофабардошт) аз ҷумлаи маҳсулоти рақамии инноватсионие мебошанд, ки аз ҷониби ташкилотҳои қарзии молиявии ватанӣ ҷорӣ шуда истодаанд. Дар асоси моделҳои баҳодиҳии пардохтпазирии мизоҷони худ яқ қатор ташкилотҳои қарзии молиявӣ пешниҳоди қарзҳои хурдро ба кортҳои пардохтии дебетӣ ҷорӣ намуданд.

151. Бонки миллии Тоҷикистон гузариш ба низоми пардохтҳои ғайринақдиро ҳамчун афзалият барои давраҳои миёнамуҳлат ва дарозмуддат муайян намудааст ва роҳандозии низоми пардохтии миллӣ ("Корти миллӣ") як қадами боэътимод дар ин самт мебошад. Низоми пардохтии миллии "Корти миллӣ" ба интиқол ва ҳисоббаробаркуниҳои ғайринақдӣ тавассути кортҳои пардохтии бонкӣ мусоидат намуда, фаъолияти он аз ҷониби КВД БА ҶТ "Амонатбонк" аз соли 2017 ҳамчун оператори низоми пардохтӣ пеш бурда мешавад. Ташкилотҳои қарзии молиявӣиштирокдорони низоми пардохтии "Корти миллӣ" кортҳои пардохтии миллиро барои осон ва мусоид намудани ҳисоббаробаркуниҳо (аз ҷумла дастрасии ягона ба POSтерминалҳо ва банкоматҳо) ба муомилот бароварданд. Низоми пардохтии мазкур хизматрасониҳои эквайрингиро (ҳам барои савдо ва ҳам интернет-эквайринг) пешниҳод мекунад.

152. Низоми пардохтии миллии "Корти миллӣ" аз соли 2020 бо низомҳои миллии кортҳои пардохтии якчанд кишварҳо ҳамгироии байнинизомиро оғоз намуд, ки барои рушди пардохтҳои байналмилалӣ мусоидат мекунад. Дорандагони ин кортҳо пардохтӣ имконият пайдо намуданд, ки амалиётҳои гирифтани пули нақд ва пардохти ғайринақдии молу хизматрасониҳоро дар шабакаи терминалии КВД БА ҶТ "Амонатбонк" анҷом диҳанд. Тадбирҳои андешидашуда ба рушди пардохтҳои ғайринақдӣ мусоидат намуда, ҳамзамон мушкилии истифодабарандагони кортҳои пардохтии кишварҳои хориҷиро дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон осон мегардонад. Дар назар аст, ки дар марҳилаи дуюми татбиқи ҳамгироии байнинизомӣ хизматрасонии кортҳои пардохтии "Корти миллӣ" дар шабакаи терминалӣ ва банкоматҳои бонкҳои кишварҳои шарик таъмин карда мешавад.

153. Мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи хизматрасониҳои пардохтӣ ва низоми пардохтӣ" аз ҷониби Бонки миллии Тоҷикистон ба 6 оператори низоми пардохтии баӣналмилалӣ (Visa International, MasterCard, UnionPay, Western Union, Юнистрим, Астрасенд) ва 3 оператори низоми пардохтии ватанӣ (НПМ "Корти миллӣ", Осон ва Express Рау) иҷозатнома барои фаъолияти оператори низоми пардохтӣ дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон дода шудааст. Додани иҷозатнома яке аз кӯшишҳои Бонки миллии Тоҷикистон ҷиҳати батанзимдарории бозори ватании низоми пардохтӣ мебошад.

154. Пардохтҳои ғайринақдӣ дар Тоҷикистон дар марҳилаи рушд қарор доранд. То охири соли 2023 ҳаҷми амалиётҳои ғайринақдии марбут ба пардохти молу хизматрасонӣ ҳамагӣ 19,6 дарсади ҳаҷми умумии амалиётҳои тавассути воситаҳои электронии пардохтӣ (кортҳои пардохтии бонкӣ ва хамёнҳои электронӣ) анҷомдодашударо ташкил дод. Аз нуқтаи назари пешниҳоди хизматрасониҳои пардохтӣ рушди инфрасохтори пардохтӣ барои хизматрасонии кортҳои пардохтӣ бештар дар шаҳри Душанбе ва марказҳои вилоятҳо дида шуда, дар ноҳияҳо ва минтақаҳои дурдаст нисбатан камтар рушд ёфтааст. Аз нуқтаи назари талабот ба хизматрасониҳои пардохтӣ аҳолии кишвар бештар ба истифодаи пули нақд майл дошта, ҳангоми хариди молу хизматрасонӣ аз пардохтҳои ғайринақдӣ нисбатан кам истифода мебарад.

155. Бо мақсади муқаррар намудани тартиби ҷалби агентҳои пардохтҳои бонкӣ тавассути ташкилотҳои қарзӣ барои анҷом додани баъзе амалиётҳои бонкӣ Бонки миллии Тодикистон соли 2018 санади меъёрии ҳуқуқии "Тартиби ҷалби агентҳои бонкии пардохтӣ ва амалисозии назорати риояи шартҳои ҷалби онҳо"-ро қабул кард. Тартиби мазкур ба ташкилотҳои қарзӣ барои ҳамкорӣ бо шахсони хуқуқӣ ё соҳибкорони инфиродӣ ҷиҳати ба роҳ мондани фаъолияти агентиҳои бонкии пардохтӣ ва таъмини назорати фаъолияти онҳо имкон фароҳам овард. Ба охири соли 2023 шумораи умумии агентҳои бонкии пардохтӣ 596 адад ва шумораи субагентҳои бонкии пардохтӣ 60 ададро ташкил дод. Дар амалия агентҳои бонкии пардохтии аз ҷониби ташкилотҳои қарзии ватанӣ ҷалбшуда бештар амалиётҳои қабули маблағҳои нақдӣ аз шахсони воқеӣ тавассути терминалҳои автоматикунонидашудаи худхизматрасон ва амалиётҳои мушаххаскунии муштариёнро анҷом дода истодаанд.

156. Соли 2019 Бонки миллии Тоҷикистон, бо мақсади рушди инфрасохтори пардохтӣ, дар доираи лоиҳаи грантии Бонки Умумиҷаҳонӣ Низоми автоматикунонидашудаи байнибонкии интиқоли маблағҳо, Маркази клирингии автоматишуда ва Маҳфуздорандаи марказии коғазҳои қиматноки муосирро ба истифода дод. Фаъолияти ҳамаи ин низомҳо барои таҳкими низоми молиявӣ дар Тоҷикистон имконият фароҳам оварда, хизматрасонии ҳисоббаробаркуниҳоро вобаста ба эҳтиёҷоти низоми молиявӣ дар реҷаи воқеӣ осон намуд.

157. Ҷорӣ намудани низоми пардохтҳои босуръат ташаббуси дигари Бонки миллии Тоҷикистон мебошад. Ташаббуси мазкур метавонад инфрасохтори пардохтҳои чаканаро васеъ намуда, низоми интиқоли маблағҳо дар реҷаи вақти воқеиро ба суратҳисоби баҳрабаранда дар кишвар пешниҳод кунад. Низоми мазкур инчунин ба мизоҷон барои дастрасӣ ба хизматрасониҳои пардохтӣ тавассути хизматрасониҳои фосилавии интернетбанкинг, банкинги мобилӣ ва шабакаҳои терминалӣ дар нуқтаҳои фурӯши молу хизматрасониҳо имконият медиҳад. Низоми пардохтҳои босуръат метавонад норасоии платформаи фаъолияти муштаракро дар байни ширкатҳои пешниҳодкунандаи хизматрасонии кортҳои пардохтии бонкӣ, ҳамёнҳои электронӣ ва савдои электронӣ аз байн барад.

158. Дар соли 2023 шумораи умумии воситаҳои пардохтӣ (кортҳои пардохтии бонкӣ ва ҳамёнҳои электронӣ) 15,4 миллион ададро ташкил дода, ҳаҷми амалиётҳои пардохтии ғайринақдии молу хизматрасонӣ ба 15,5 млрд сомонӣ расид, ки ин нишондиҳанда нисбат ба ҳамин давраи соли 2022 90,4 дарсад зиёд мебошад.

159. Бояд қайд кард, ки таъсири пандемияи COVID-19 ба соҳаи молиявии кишвар низ эҳсос гардида, он ба фаъолият ва нишондиҳандаҳои ташкилотҳои молиявии дар кишвар фаъолияткунанда таъсири ҷиддӣ расонид.

160. Ҳамчун чораи зиддибуҳронӣ дар доираи мубориза бар зидди пандемия Бонки миллии Тоҷикистон моҳи августи соли 2020 расмиёти содакардашудаи муайянкунии фосилавии шахсиятро барои маҳсулоти дорои сатҳи пасти хавф, ба монанди интиқоли маблағҳои электронӣ, бо мақсади вусъат додани истифодаи воситаҳои пардохтӣ ва хизматрасониҳои молиявӣ дар давраи пандемияи COVID-19, хусусан нисбати мизоҷон аз минтақаҳои дурдаст таҳия ва қабул намуд. Ташаббуси мазкур дар эҷоди василаҳои молиявии рақамӣ дар Тоҷикистон як кӯшиши дигаре буд.

161. Мутобиқи махзани маълумоти Индекси глобалии молиявӣ (Global Findex) 46 дарсади шахсони калонсол дар деҳоти Тоҷикистон суратҳисоби бонкӣ ва 15 дарсади онҳо кортҳои пардохтӣ доранд, 14 дарсади шахсони калонсол дар деҳот аз ташкилотҳои қарзии молиявӣ ва 21 дарсад аз аъзои оила ё дӯстони худ қарз гирифтаанд. Дар соли 2018 танҳо 7 дарсади калонсолон дар деҳот барои дастрасӣ ба суратҳисоби худ аз телефони мобилӣ ё интернет истифода бурда, танҳо 6 дарсади онҳо амалиётҳои пардохти хариди молу хизматрасониҳоро тавассути интернет анҷом додаанд. Мутобиқи Индекси глобалии молиявӣ 43 дарсади шахсони калонсол дар деҳот соли 2020 пардохти рақамиро анҷом додаанд ё чунин пардохтро қабул кардаанд.

162. Ҳоло дар Тоҷикистон баъзе ташаббусҳо оид ба рушд бо мақсади пешниҳоди хизматрасониҳои молиявӣ ба аҳолӣ татбиқ гардида истодаанд. Яке аз шарикони калидии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи мазкур Корпоратсияи байналмилалии молиявӣ мебошад, ки Бонки миллии Тоҷикистонро дар таҳияи заминаи ҳуқуқӣ ва ҷорӣ намудани молияи рақамӣ дар кишвар дастгирӣ менамояд.

163. Лоиҳаи хизматрасониҳои молиявии электронӣ ва рақамии Корпоратсияи байналмилалии молиявӣ лоиҳаи минтақавиест, ки дар ҷумҳуриҳои Озарбойҷон, Қирғизистон, Тоҷикистон ва ӯзбекистон амалӣ мешавад. Мақсади асосии Лоиҳа фарогирии қишрҳои аҳолии бо хизматрасониҳои бонкӣ фаро гирифтанашуда ё нокифоя фаро гирифташуда бо хизматрасониҳои молиявии рақамӣ ва кушодани бозорҳо барои сармоягузориҳои хусусӣ ба хизматрасониҳои молиявии инноватсионӣ мебошад. Лоиҳа бо мақсади ба даст овардани се ҳадафи зерин амалӣ карда мешавад:

- беҳтар намудани муҳити танзим ва дастгирии давлат дар рақамикунонии хизматрасониҳои молиявӣ;

- мусоидат ба консенсус дар соҳаи воситаву василаҳои рақамии инноватсионӣ ва баланд бардоштани сатҳи маълумотнокии ҷонибҳои манфиатдор оид ба хизматрасониҳои молиявии рақамӣ, технологияҳои молиявӣ ва ғайра;

- муайян намудани шарикони эҳтимолӣ барои пешниҳоди хизматрасониҳо ба истифодабарандагони ниҳоӣ ва ҷалби ҷонибҳои алоҳида ба ҷорӣ намудани хизматрасониву василаҳои молиявии рақамии инноватсионӣ.

164. Корпоратсияи байналмилалии молиявии Бонки миллиро дар роҳандозии маъракаи миллӣ оид ба саводнокии молиявии рақамӣ ҷиҳати мубориза бо бемории COVID-19 бо мақсади дастгирии соҳа дар тарғиби пардохтҳои электронӣ дастгирӣ мекунад. Бо мақсади дастгирии минбаъдаи татбиқи барномаи хизматрасониҳои молиявии рақамӣ ва такмили ихтисоси тренерҳо оид ба саводнокӣ дар соҳаи хизматрасониҳои молиявии рақамӣ дастаи Корпаратсияи байналмилалии молявӣ дар байни 26 тренерҳои ташкилотҳои қарзии молиявии шарик - ҶСП ТАҚХ "Ҳумо" ва ҶСП Бонки "Арванд" ду омӯзиш оид ба такмили дониш доир намудааст.

165. Корпаратсияи байналмилалии молявӣ инчунин як лоиҳаи таҷрибавиеро оид ба таъсиси минтақаи ғайринақдӣ дар ВМКБ татбиқ карда истодааст. Ҳамзамон дар асоси таҳлилҳои ҳамаҷонибаи заминаи қонунгузорӣ ва бо мақсади дастгирии татбиқи Стратегияи рушди низоми пардохти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар солҳои 2015-2025 Корпаратсияи байналмилалии молявии Бонки миллии Тоҷикистонро дар таҳияи як харитаи роҳ оид ба ислоҳоти ҳуқуқиву меъёрӣ дар соҳаи хизматрасониҳои молиявии рақамӣ/технологияҳои молиявӣ дастгирӣ мекунад.

166. Бонки Умумиҷаҳонӣ Лоиҳаи муосиркунонии идоракунии молияи давлатиро (марҳилаи 2) амалӣ менамояд, ки ба баланд бардоштани самаранокӣ, ҳисоботдиҳӣ ва шаффофияти хароҷоти давлатӣ дар Тоҷикистон равона гардидааст. Лоиҳа соли 2016 бо маблағгузории БОР ва БИМАРН оғоз шуд. Дар доираи лоиҳа таҳияи харитаи роҳ оид ба ҳукумати электронӣ бо мақсади гузоштани замина барои вусъати хизматрасониҳои электронӣ ба аҳолӣ дастгирӣ шудааст.

167. БОР дар таҳия ва татбиқи Барномаи рушди соҳаи молия ва идоракунии молиявӣ бо мақсади баланд бардоштани устувории соҳаи бонкӣ, фароҳам овардани шароити мусоид барои соҳаи молия ва таҳкими идоракунии молияи давлатӣ кумаки техникӣ мерасонад. Ҳадафҳои кумаки техникӣ баланд бардоштани иқтидори сохторҳои давлатии калидии вобаста ба идоракунии макроиқтисодию молиявӣ ва рушди соҳаи молия ва дастгирии Ҳукумат дар татбиқи ислоҳотҳои пешниҳодшудаи дар доираи Барнома мувофиқашуда иборат аст. Дар доираи Барнома ислоҳотҳои давлатии ба Стратегияи миллии рушди барои давраи то соли 2030 воридгардида дастгирӣ карда мешаванд.

168. Соҳаҳои афзалиятнок барои сармоягузорӣ пеш аз ҳама лоиҳаҳои рушди инфрасохторро дар бар мегиранд, зимнан афзалият ба гидроэнергетика (энергияи аз нуқтаи назари экологӣ бехатар), инфрасохтор (роҳҳо/биноҳои истиқоматӣ), истихроҷи маъданҳои кӯҳӣ, канданиҳои фоиданок ва соҳаҳои коркард (соҳаи кишоварзӣ, нассоҷӣ ва саноати кимиёвӣ) дода мешавад.

Ҷадвали 3: Нишондиҳандаҳои сармоягузорӣ

 

	2019	2020	2021
Ҷалби СМХ (млн дол. ИМА)	364.5	192.7	188.9
Бақияи СМХ-и ҷалбшуда (млн дол. ИМА)	3073.3	3112.6	3202.5
Ҷалби СМХ (бо % Маҷмуи маҳсулоти дохилӣ ****)	4,49	2,41	2.16
Бақияи СМХ-и ҷалбшуда (бо % Маҷмуи маҳсулоти дохилӣ)	37.9	38.9	36.6

169. Ҳиссаи сармоягузориҳо дар сохтори ММД (15 дарсад) аз рӯйи стандартҳои байналмилалӣ паст аст. Чин сармоягузори калонтарини кишвар буда, ба ҳиссаи он тақрибан 35 дарсади ҳаҷми умумии сармоягузориҳо дар соҳаҳои гуногун, аз ҷумла хизматрасониҳои молиявӣ, коммуникатсия, сохтмон, ҷустуҷӯи геологӣ ва истихроҷи канданиҳои фоиданок, сохтмони саноатӣ, истихроҷ ва истеҳсоли маҳсулоти нафту газ ва кишоварзӣ рост меояд. Россия ва Британияи Кабир дар сегонаи сармоягузорони калон буда, дигар сармоягузорони баъдӣ Туркия, Швейтсария, ИМА ва Франсия ба ҳисоб мераванд.

Ҷадвали 4: Муқоисаи сармоягузорӣ

 

	Тоҷикистон	Аврупои Шарқӣ ва Осиёи Марказӣ	Иёлоти Муттаҳидаи Америка	Олмон
Нишондиҳандаи шаффофияти амалиётҳо*	8.0	7.0	7.4	5.0
Нишондиҳандаи сатҳи масъулияти роҳбар**	6.0	5.0	8.6	5.0
Нишондиҳандаи қудрати саҳҳомон***	6.0	6.0	9.0	5.0

 

Сарчашма: Ҳисоботи пешбурди соҳибкорӣ, маълумоти охирони дастрас

Эзоҳ:

1. *Чи қадаре, ки нишондиҳанда баланд бошад, ҳамон қадар шароити амалиётҳо шаффоф аст.

2. **Чи қадаре, ки нишондиҳанда баланд бошад, ҳамон қадар роҳбар масъулияти шахсии худро ҳис мекунад.

3. *** Чи қадаре, ки нишондиҳанда баланд бошад, ҳамон қадар барои саҳҳомон дидани чораҳои ҳуқуқӣ осон аст.

4. **** Чи қадаре, ки нишондиҳанда баланд бошад, ҳамон қадар сатҳи ҳифзи сармоягузорон баланд аст.

3. ҲАДАФ, ВАЗИФА ВА НИШОНДИҲАНДАҲОИ МАҚСАДНОК

170. Самтҳои минбаъдаи рушди савдои электронӣ дар Тоҷикистон бо ҳадафҳои умумии Барномаи савдои электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ҳадафҳои мушаххас дар самтҳои афзалиятноки ислоҳот дар марҳилаи кутоҳмуддат, миёнамуҳлат ва дарозмуддат муайян карда мешаванд.

171. Дар асоси Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аз соли 2019 ва машваратҳои бо ҷонибҳои манфиатдори экосистемаи савдои электронии Тоҷикистон гузаронидашуда Барномаи мазкур дурнамои умумии зеринро барои пешбурди рушди бахши савдои электронӣ дар 5 сол муайян кардааст.

172. Муҳити меъёриву ҳуқуқӣ ва соҳибкорӣ барои савдои электронӣ ва СХМ рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин омодагии бозор барои аз худ намудани маҳсулот ва хизматрасониҳои савдои электронӣ дар маҷмуъ дар марҳилаи рушди ибтидоӣ қарор дорад. Барои таъмини рушд ва рақобатпазирии савдои электронӣ чӣ дар дохили кишвар ва чӣ дар сатҳи байналмилалӣ ва ба таври динамикӣ пеш бурдани тиҷорат ба таври сохторӣ ва маҷмуӣ гузаронидани ислоҳоти афзалиятнок/зарурӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зарур аст.

173. Барнома ба 4 ҳадафи зерин диққати махсус медиҳад:

- баланд бардоштани нақши савдои электронӣ дар иқтисодиёти дохилӣ ва савдо, дар сатҳи минтақавӣ ва байналмилалӣ;

- тақвият бахшидани заминаи сиёсӣ ва меъёрию ҳуқуқӣ, инчунин муҳити соҳибкорӣ барои савдои электронӣ;

- эҷод кардани имкониятҳои инноватсионӣ ва рақобатпазирӣ барои корхонаҳои соҳаи савдои электронӣ;

- мусоидат намудан ба қабули босуръати пардохтҳо ва транзаксияҳои рақамӣ.

174. Барои андозагирӣ ва арзёбии татбиқи Барнома ва расидан ба ҳадафҳои он нишондиҳандаҳои асосии фаъолияти зерин пешниҳод карда мешаванд:

- афзоиши савдои дохилӣ;

- афзоиши пардохтҳои ғайринақдӣ;

- афзоиши шумораи марсулаҳо дар бозорҳои хориҷӣ ва дохилӣ;

- шумораи хизматрасониҳои онлайни аз ҷониби бонкҳо пешниҳодшаванда (масалан, иқтибос аз ҳисоби электронӣ ва ғ.);

- шумораи субъектҳои савдои электронӣ;

- шумораи хатмкунандагон аз рӯйи ихтисосҳои марбут ба савдои электронӣ (факултети савдои электронӣ, логистика ва ғ.);

- шумораи корхонаҳои хурду миёна, ки дар самти савдои электронӣ фаъолият мекунанд (афзоиши солона);

- шумораи ширкатҳои рақамӣ (гузариш аз офлайн ба онлайн);

- ҳаҷми (ё арзиш бо доллар) содирот тавассути савдои электронӣ (афзоиши дар муқоиса бо соли гузашта);

- шумораи тағйироти меъёрӣ/навсозии вобаста ба савдои электронӣ ва иқтисоди рақамӣ;

- қабул ва ё тағйир додани қонунҳо ва санадҳои меъёрии асосии марбут ба савдои электронӣ ва иқтисоди рақамӣ.

175. Барои ноил шудан ба ҳадафҳои Барнома дар тамоми нуҳ бахши экосистемаи савдои электронии Тоҷикистон ҳадафҳои мушаххаси афзалиятнок муайян карда шудаанд, ки дар марҳилаи кутоҳмуҳлат, миёнамуҳлат ва дарозмуддат тибқи ҷадвали 5 амалӣ карда шаванд.

 

Ҷадвали 5.Ҳадафҳои мушаххаси зерин дар тамоми бахшҳои экосистемаи савдои электронии Тоҷикистон муайян карда шудаанд

Ҳадафҳои афзалиятноки кутоҳмуддат

Ҳадафҳои афзалиятноки миёнамуҳлат

1.                Таъсиси заминаи қонунгузорӣ оид ба мубориза бо киберҷиноятҳо ва баланд бардоштани саводнокии киберӣ ва кибербехатарӣ. 2.                Ҳамгироии иқтисоди рақамӣ ва хусусан савдои электронӣ ба Барномаи миёнамуҳлати рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон. 3.                Тақвияти иқтидори корхонаҳо тавассути соҳибкории рақамӣ. 4.                Омодасозии бозорҳои дохилӣ ба афзалиятҳои савдои электронӣ. 5.                Беҳтар намудани муҳити соҳибкорӣ барои СХМ рақамӣ (имтиёзҳо, дастрасӣ ба маблағгузорӣ, андозбандӣ, дастгирии институтсионалӣ). 6.                Вусъат бахшидани рушди экосистемаи пардохтҳои рақамӣ ва гузариш ба иқтисоди ғайринақдӣ (аз ҷумла муайянсозии ҳолати асосӣ дар самти ҳавасманд набудани бахши хусусӣ барои қабули пардохтҳои ғайринақдӣ). 7.                Афзоиши инновтсияҳо дар соҳаи технологияҳои молиявӣ.

8.                 Ҳалли мушкилоти сохторӣ дар доираи қонунгузорӣ оид ба танзими соҳаи телекомммуникатсия ва хизматрасонии маишии дастраснамоии равонак. 9.                 Истифода аз ҳукумати электронӣ барои ҳавасмандгардонии истифодаи васеи интернет аз ҷониби муассисаю корхонаҳо ва истифодабарандагон. 10.            Таҳкими инфрасохтори ТИК барои расонидани кумак барои дастрасии ҳамагон ба интернети баландсуръат, боэътимод ва арзон. 11.            Ҳавасмандгардонии рушди бозорҳои интернетӣ (маркетплейсҳо). 12.            Такмили инфрасохтори воқеӣ ва барномаҳои компютерӣ барои савдои байналмилалӣ, аз ҷумла шабакаҳои бисёрмизоҷаи иншооти нигоҳдории маҳсулот, инчунин расмиёти гумрукӣ. 13.            Таҳияи стратегияи ҳамаҷонибаи сиёсӣ оид ба маълумот ва баланд бардоштани сатҳи огоҳии шарикони байналмилалӣ, ба монанди бозорҳои интернетӣ, инчунин ширкатҳои дохилӣ оид ба талаботи мутобиқат. 14.            Баланд бардоштани касбияти ширкатҳои хизматрасониҳои логистикӣ, аз ҷумла ширкатҳои 3PL/PF, ширкатҳои маҳаллии ҳамлу нақл ва ширкатҳои таҳвили бор. 15.            Беҳтар намудани муҳити сармоягузорӣ ва хизматрасониҳо пас аз пешниҳоди хизматрасонии асосӣ барои ширкатҳои савдои электронӣ. 16.            Омодасозии дастаи мутахассисон оид ба дастгирии ҳамаҷонибаи соҳаи ТИК (таҳиякунандагони сомонаҳо, барномасозон ва ғ.).

 

176. Таъсиси заминаи қонунгузории дахлдор дар самти назорат ва танзими савдои электронӣ ва бахши рақамӣ барои рушд ва болоравии бахши савдои электронӣ нақши калидӣ дорад. Чунин қонунҳо махсусан дар марҳилаи кунунии рушд ҳамчунин барои баланд бардоштани боварии истифодабарандагон муҳим аст. Ин барои мониторинги ширкат ва ҷонибҳои манфиатдор, ҳифзи истифодабарандагон ва рақобати солим байни шахсоне, ки ба бозор қадамҳои аввалин мегузоранд, муҳим аст. Заминаи ҳуқуқии фарогир оид ба масоили киберӣ қонунгузорӣ оид ба амалиётҳои электронӣ ва имзои рақамӣ, мубориза бо киберҷиноятҳо, ҳифзи маълумот, ҳифзи истифодарабандагон, ҳуқуқ ба моликияти зеҳнӣ ва қонун оид ба рақобатро дар бар мегирад. Бо вуҷуди ин дар бисёр ҳолатҳо рушди ибтидоии соҳаи рақамӣ тавассути ширкатҳои пешсаф сурат гирифта, қонунҳо оид ба амалиётҳои электронӣ ва масоили дигари вобаста ба мубориза бо киберҷиноятҳо танҳо пас аз васеъшавӣ ва диверсификатсияи соҳа зарур мешавад. Дар асл набудани қоидаҳо дар марҳилаи аввали рушди соҳа метавонад ҳамчун "майдони санҷишҳо" хизмат намуда, дар натиҷа ба пайдошавии маҳсулоти нав ва инноватсия оварда расонад. Ҳамин тариқ, заминаи таҳияшудаи қонунгузорӣ оид ба мубориза бар зидди киберҷиноятҳо дар он ҳолате зарур аст, ки боварии истифодабарандагон барои рушди соҳаи рақамӣ монеа мешавад, аммо аз ҷониби дигар он барои марҳилаҳои нисбатан охирони рушд зарур аст. Таҳияи чунин қонунҳо боварии истифодабарнадагони хизматрасониҳои рақамиро зиёд гардонида, ба онҳо кафолати бехатариро таъмин менамояд.

177. Таҳкими заминаи меъёрии ҳуқуқӣ ва сиёсати давлатӣ дар соҳаи иқтисоди рақамӣ барои ҷорӣ намудани технологияҳои муосир, беҳтар намудани муҳити соҳибкорӣ, таҳқиқоту дастовардҳои илмӣ ва инноватсияҳо, таъмини амнияти миллӣ аз хатарҳои киберӣ ва дар маҷмуъ таъмини боварии аҳолӣ, бахши хусусӣ ва истифодабарандагон ба технологияҳои рақамӣ мусоидат мекунад. Ҳамин тариқ, дар Барномаи миёнамуҳлати рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва стратегияҳои миллии рушд ворид намудани иқтисоди рақамӣ ва бартараф кардани камбудиҳои марбут ба рушди рақамӣ ҷиҳати ҳавасманд намудани Ҳукумат ва татбиқи ислоҳоти васеъ дар соҳаҳои мазкур ниҳоят муҳим аст.

178. Қобилияти корхонаҳо барои тарғиби бренд, бахусус бренди миллӣ, маркетинг ва малакаҳои аввалиндараҷа, ба монанди таҳияи сомона ва ҳисоботдиҳӣ барои рақамикунонии СХМ ва соҳибкории рақамӣ аҳамияти калон дорад. Соҳибкории рақамӣ дониши пешрафтаи соҳибкорӣ дар бораи ташаккули фаъолияти рақамӣ, маркетинги рақамӣ, истифодаи хизматрасониҳои пардохтҳои электронӣ ва идоракунии рақамии молияро талаб мекунад. Малакаҳои мазкур аз нуқтаи назари самаранокӣ бисёр нафъовар буда, ба ширкатҳо имкон медиҳанд, ки нисбат ба равандҳои анъанавӣ бо суръати нисбатан баландтар мизоҷони бисёрро ҷалб намоянд ва ҳамин тариқ барои рушди ширкатҳои хурд имкониятҳои назаррас фароҳам оранд. Вале саводнокии ибтидоии молиявӣ, малакаҳо ва воситаҳои асосии компютерӣ дар фаъолият ва мавҷудият дар сомонаҳо дар Тоҷикистон дар сатҳи зарурӣ рушд накардааст. Дар робита ба муассисаҳо таълимӣ ва марказҳои таълимӣ оид ба таҳсилот ва малакаҳои ТИК, низоми миллии маориф ҳанӯз ба стандартҳои байналмилалӣ мувофиқат намекунад. Ба робитаи боз ҳам наздиктари байни соҳаи маориф ва ширкатҳои бахши хусусӣ барои пешниҳоди фикру ақидаҳо оид ба эҳтиёҷот ва малакаҳои аз ҷониби ширкатҳо талабшаванда, ки метавонанд дар доираи барномаҳои таълимӣ ва омӯзишӣ қонеъ гардонида шаванд, зарурат мавҷуд аст.

179. Барои рушди бахши савдои электронӣ омодасозии истеъмолкунандагон ва бахши хусусӣ ва ба онҳо додани имконият барои иштирок дар иқтисодиёт баҳри рушди устувор ва навоварӣ муҳим аст. Барои ин баланд бардоштани сатҳи огоҳии ҷонибҳои манфиатдор дар бораи афзалиятҳои савдои электронӣ ҷиҳати ҳавасманд кардани ҳам истеъмолкунандагон ва ҳам фурӯшандагон барои ворид шудан ба бахши рақамӣ ва манфиат гирифтан аз он, баланд бардоштани сатҳи огоҳӣ дар бораи ҳуқуқҳои истеъмолкунандагон ва чораҳои меъёриву ҳуқуқӣ, ки эътимоди истеъмолкунандагон - ҳам харидорон ва ҳам фурӯшандагонро афзун мегардонад, инчунин баланд бардоштани саводнокии умумии рақамӣ ва молиявӣ барои таъмини дастрасии истифодабарандагон ба доираи васеи воситаҳои рақамии молиявӣ ва савдои электронӣ зарур аст. Барои расидан ба мақсади мазкур гузаронидани таҳлили ҳолати ҷорӣ ва муайянсозии мушкилиҳо дар истифодаи пардохтҳои ғайринақдӣ ҳам аз ҷониби истеъмолкунандагон ва ҳам фурӯшандагон лозим мебошад.

180. Андозҳо ва дастрасӣ ба маблағгузорӣ яке аз монеаҳои асосии рушди СХМ дар бисёр кишварҳо мебошад ва дар бахши рақамӣ низ чунин мушкилӣ вуҷуд дорад. Барои овардани фишори рақобат ба ширкатҳои бузург, васеъ намудани фаъолияти худ ва дастрасӣ ба иқтисоди рақамӣ ба СХМ рақамӣ дар қатори омилҳои мусоидаткунандаи дигар қоидаҳои махсуси андозбандӣ ва барномаҳои ҳавасмандгардонӣ махсусан зарур аст. Сиёсати андоз нисбати СХМ дар бахши рақамӣ бояд мувофиқи талаботи бахши рақамӣ мутобиқ карда шавад, бо ниёзҳои дохилӣ мувофиқат кунад ва барои СХМ дастрас бошад. Сиёсати андоз бояд барои роҳнамоӣ осон, ба таври рақамӣ дастрас ва нисбат ба СХМ бо мақсади инъикоси доираи гуногуни ширкатҳои рақамӣ, ки метавонанд дар кишвар вуҷуд дошта бошанд, ба таври кофӣ гуногун бошад. Илова ба ин дастрасӣ ба маблағгузорӣ як рукни ҳалкунандаи рушди СХМ ва воридшавии онҳо ба иқтисоди рақамӣ мебошад. Дар Тоҷикистон дар доираи консепсияи мазкур афзоиши дастрасии сарчашмаҳои маблағгузорӣ аз ҷониби бонкҳо ва муассисаҳои ғайрибонкӣ, миёнаравии молиявӣ, бозорҳои пешрафтаи молиявӣ, рушди бозорҳои сармояи венчурӣ, хизматрасониҳои инкубатсионӣ, хизматрасониҳои сармоягузорӣ дар марҳилаи аввали рушди ширкатҳо ислоҳоти хизматрасониҳои мавҷудаи бонкӣ дар соҳаҳои ба монанди талабот ба гарав дар назар дошта мешавад. Ширкатҳои савдои электронӣ барои пайдо намудани дастрасӣ ба бозорҳои байналмилалӣ, махсусан ба сармоягузории аввалия барои стартапҳои дар марҳилаи ибтидоии рушд қарордошта, сармояи гардишӣ ба монанди СХМ-и дигар ва воситаҳои маблағгузории савдо ниёз доранд. Онҳо инчунин аз сармоягузороне, ки хоҳиши дар асоси таваккал кор карданро надоранд ва сармоягузорони дастгирикунандаи марҳилаи аввали фаъолият манфиат мебардоранд, зеро стартапҳои рақамӣ одатан ҳамчун лоиҳаҳои дорои хавфи баланд қабул карда мешавад. СХМ барои дастрасӣ ба манбаҳои молиявии дарозмуддат ба миёнаравии бештари молиявӣ, манбаҳои сармоягузории ғайрибонкӣ ва дастгирӣ тавассути инкубаторҳо ва бюрои қарзӣ ниёз доранд.

181. Соҳаи пардохтҳои ғайринақдӣ дар миқёси глобалӣ бо суръати баланд пеш рафта, ба СХМ ва иштирокдорони савдои электронӣ барои рушду тавсеаи фаъолияти худ имкониятҳои назаррас пешниҳод мекунад. Бештари иқтисодиёти пешрафтаи рақамӣ аллакай пурра ба низоми пардохти ғайринақдӣ гузаштаанд ва инро марказҳои бузурги рақамӣ дар Африкаи Шарқӣ ва Ҷанубӣ ва Осиёи Ҷанубу Шарқӣ тасдиқ менамоянд. Воситаҳои электронии пардохтӣ, ба монанди кортҳои пардохтии бонкӣ, хамёнҳои электронӣ ва истифодаи QR-пардохтҳо бо суръати баланд рушд карда, боз ҳам бехатар, зудамал ва барои истифодабарандагон мусоид гардида истодаанд. Онҳо сарчашмаи муҳими рушди соҳаи савдои электронӣ буда, метавонанд омили такондиҳандаи рушди рақамии ватанӣ гарданд. Бонки миллии Тоҷикистон гузариш ба пардохтҳои ғайринақдиро самти афзалиятнок муайян намудааст ва таъсиси низоми пардохтии миллии "Корти миллӣ" қадами муҳим дар ин роҳ мебошад. Инчунин ҷорӣ намудани низоми пардохтҳои босуръат, аз ҷумла ҷорӣ намудани QR-рамзи ягона дар доираи низоми мазкур дар рушди пардохтҳои ғайринақдии чакана нақши калидӣ хоҳад бозид. Соли 2023 ҳаҷми амалиётҳои ғайринақдӣ бо истифода аз воситаҳои электронии пардохтӣ (кортҳои пардохтии бонкӣ ва ҳамёнҳои электронӣ) барои пардохти арзиши молу хизматрасонӣ 19,6 дарсади ҳаҷми умумии амалиётҳоро ташкил додааст. Инфрасохтори рушдёфтаи пардохтӣ аз рӯйи кортҳои пардохтии бонкӣ бештар дар шаҳри Душанбе ва маркази вилоятҳо таъмин гардида, дар дигар шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ, алалхусус минтақаҳои дурдасту деҳот фарқияти калон вуҷуд дорад. Ҳамин тариқ, рушди пардохтҳои рақамӣ аз дастгирии заминаи меъёрии хуқуқӣ, инфрасохтор, инчунин аз баланд бардоштани сатҳи саводнокии молиявии аҳолии кишвар вобаста буда, барои рушди ҳисоббаробаркуниҳои ғайринақдӣ ҳамаи ин масъалаҳо бояд ҳаллу фасл карда шаванд.

182. Заминаи институтсионали меъёрии ҳуқуқӣ дар соҳаи хизматрасониҳои пардохтӣ ва низоми пардохтӣ дар рушди технологияҳои молиявӣ дар кишвар нақши калидӣ мебозад. Ба он санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳаи бонкӣ оид ба кортҳои пардохтии бонкӣ, маблағҳои электронӣ ва ҳамёнҳои электронӣ, шаклҳои ҳисоббаробаркуниҳои ғайринақдӣ ва фаъолияти агентҳои бонкии пардохтӣ ва дигар низомҳои пардохти рақамӣ дохил мешаванд. Дар соли 2022 шумораи умумии кортҳои пардохтии аз ҷониби ташкилотҳои молиявии қарзӣ баровардашуда 5,1 миллионро ташкил медод, ки тамоюли сол аз сол зиёд шудани онҳоро идома ёфта, нисбат ба соли 2021 ба 45,5 дарсад зиёд гардидааст. То соли 2023 ин рақам ба 6,7 миллион адад расид, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2022 32,6 дарсад зиёд аст. Аз ин миқдор 51,1 дарсад кортҳои пардохтии ,Корти миллӣ,, 4,0 дарсад кортҳои пардохтии низомҳои дохилии ташкилотҳои қарзии молиявӣ, 11,2 дарсад кортҳои низомҳои пардохтии байналмиллалӣ (Visa, MasterCard, Union Pay) ва 11,9 дарсадро кортҳои пардохтии муштараки (UnionPay-НМП "Корти миллӣ") ташкил медиҳанд.

183. Инфрасохтори интернет омил ва талаботи асосии рушди рақамӣ мебошад. Инфрасохтори дар ҳама ҷой дастрас ва дорои сифати баланд тавассути ноқилҳои нуриву нахӣ, хизматрасониҳои фароххат ва мобилии 2G, 3G ва 4G, нуқтаҳои мубодилаи интернет, марказҳои маълумот ва заминаи танзимкунандаи соҳаи ТИК дар ҷорисозӣ ва рушди хизматрасониҳои рақамӣ, савдои электронӣ ва ҳукумати электронӣ омилҳои асосии муайянкунанда мебошанд. Аз сатҳи рақобат дар байни ширкатҳои пешниҳодкунандаи хизматрасониҳои ТИК арзонии интернет барои қисмати бештари кишвар вобастагии ҷиддӣ дорад. Дар ҳолати таъмини сифати беҳтару арзони интернет ва фарогирии васеи шабака, омӯзиши фосилавӣ, хизматрасониҳои бонкии электронӣ ва хизматрасониҳои савдои электронӣ ба доираҳои васеи аҳолӣ берун аз марказҳои шаҳрӣ дастрас мегардад. Аз ин рӯ мақоми ваколатдори давлатиро зарур аст, ки ҷиҳати ҳарчӣ беҳтар намудани сифати интернет ва бо нархи дастрас пешниҳод намудани он ба аҳолӣ чораҳои зарурӣ андешад.

184. Бозору платформаҳои рақамӣ ва онлайнӣ барои СХМ ва иштирокчиёни анъанавии бозор, ки мехоҳанд ба иқтисодиёти рақамӣ ворид шаванд, нуқтаи калидии воридшавӣ мебошанд. Майдонҳои савдо дар аксари ҳолатҳо ба истифодабарандагон ва фурӯшандагон барои барпо намудани робита платформаи бениҳоят заруриро пешниҳод намуда, ба ин васила бозори эҳтимолиро барои иштирокчиёни хурд васеъ гардонида, мизоҷони дохилӣ ва байналмилалиро ҷалб менамоянд. Маълумот нишон медиҳад, ки аксарияти СХМ барои содирот ба хориҷа аз платформаи ,eBay, истифода мебаранд. Платформаҳои мазкур инчунин сарчашмаи асосии хизматрасониҳои бозор буда, баъзеи онҳо хизматрасониҳои логистикии худро пешниҳод мекунанд ё барои тамос бо ширкатҳои логистикӣ кумак мерасонанд. Онҳо сарчашмаи асосии хизматрасониҳо ва шабакаҳое мебошанд, ки ҳангоми ворид шудан ба иқтисоди рақамӣ ва рушди савдои электронӣ дар умум бо роҳҳои дигар барои ширкатҳои хурд ва бе истифода аз воситаҳои рақамӣ фаъолияткунанда дастнорасанд. Дар бештари иқтисодиётҳои рақамӣ дар миқёси олам рушди бозорҳои интернетии рақамӣ, ба монанди Amazon, Jumia ва Alibaba ба назар мерасад. Онҳо шумораи зиёди истифодабарандагонро ҷалб менамоянд, инчунин сарчашмаи соҳаи босуръат рушдёфтаистодаи савдои рақамӣ мебошанд.

185. Гарчанд ширкатҳои хурд тавассути бозор ва платформаҳои интернетӣ имконияти иштирок дар савдои электрониро доранд, онҳо ҳоло ҳам дар ҷодаи дастрасӣ ба иттилоот ва ҳуҷҷатҳо вобаста ба стандартҳои байналмилалӣ ва маҳаллӣ, дастрасӣ ба иншоотҳои нигоҳдории маҳсулот, логистика ва расмиёти гумрукӣ ва дастраснамоӣ то нуқтаи охирон бо мушкилот рӯ ба рӯ мешаванд. Ин ба қобилияии СХМ ҷиҳати дастрасӣ ба бозорҳои байналмилалӣ ва дурдаст таъсири манфӣ мерасонад. Вақте, ки барои ҳамлу нақл тавассути сарҳад сарф мешавад, хусусан барои маҳсулоти кишоварзӣ ва молҳои зудвайроншаванда ниҳоят муҳим буда, ҳамчунин ба савдои электронӣ таъсир мерасонад. Ҳамин тавр, таҳияи расмиёти якхелаи гумрукӣ ва сарҳадӣ барои соҳаҳои савдои электронӣ ва рақамӣ тавассути чораҳо оид ба содагардонии расмиёти савдо, аз ҷумла ҷараёни босуръати барасмиятдарории гумрукӣ, пешниҳоди эъломияи пешакӣ, равзанаи ягона, қоидаҳои мусоидаткунандаи deminimus, рақамикунонии ҷараёнҳо барои аз байн бурдани пешниҳоди дастии ҳуҷҷатҳо ва пардохтҳои электронии маблағҳо дар байни масоили дигар ниҳоят муҳим мебошанд. Мувофиқ намудани қоидаву қонунҳо бо стандартҳои СУГ ва Созишномаи СУС оид ба содагардонии расмиёти савдо барои содагардонии расмиёти савдо ва савдои байналмилалӣ тавассути савдои электронӣ ниҳоят муҳим аст.

186. Бо васеъшавии хизматрасониҳои рақамӣ ва савдои электронӣ дар иқтисодиёти рақамӣ ва рушди онҳо ҳаҷми калони маълумот таҳия карда мешавад ва нигоҳдориву идоракунии чунин маълумот ва таъмини риояи ҳуқуқи истеъмолкунандагон ниҳоят муҳим аст. Ҳамин тариқ, сиёсати маҷмуӣ оид ба маълумот, ки тамоми ҷанбаҳои ҳифзи маълумот, пешниҳоди он ба дигарон ва интиқоли онро фаро мегирад, ҷиҳати ҳалли масъалаи муомила бо маълумоти шахсӣ дар дохил ва беруни кишвар ниҳоят муҳим аст. Ин барои таъмини ҳифзи маълумоти шахсӣ нақши калидӣ бозида, ба ширкатҳо барои рушд ёфтан ва ҷорӣ кардани инноватсия дар муҳити бехатар имконият фароҳам меорад. Дар Консепсияи иқтисоди рақамӣ ба рушди марказҳои тиҷоратии коркарди маълумот ва риояи талаботи бехатарӣ эътибор дода мешавад, лекин то ҳол муҳокимаҳои муфассал дар ин бора баргузор нашудааст. Бо вуҷуди он, ки қонун дар бораи ҳифзи маълумот баъзе ҷанбаҳо калони маълумот ва нигоҳдориву дар сатҳи байналмилалиро фаро мегирад, илова ба ин силсилаи васеътари қоидаҳо оид ба идоракунии дохилии маълумот зарур аст. Инчунин муҳим аст, ки ширкатҳо ва тамоми ҷонибҳои манфиатдори дигар барои иҷрои талабот имкон дошта бошанд ва ба онҳо бояд дар ин кор тавассути паҳнсозии иттилоот, пешниҳоди хизматрасониҳои дахлдор ва инфрасохтор, ба монанди марказҳои коркарди маълумот мусоидат карда шавад.

187. Соҳаи логистикаи либерализатсияшуда ва рақобатпазир барои рушди савдои электронӣ дар шароити иқтисодиёти рақамӣ нақши калидӣ дорад. Ин якчанд ҷонибҳо, аз ҷумла хадамоти почтаи миллӣ, ширкатҳои курерии байналмилалӣ, ки бо ҳамтоёни маҳаллии худ рақобат мекунанд ва якчанд ширкатҳои ҷониби сеюмро дар зинаҳои гуногуни дастраснамоии равонак аз фурӯшанда то истифодабарандаи ниҳоӣ дар бар мегирад. Ин ҷараён инчунин самаранокии дастраснамоӣ то нуқтаи охирон, низоми пешрафтаи глобалии муайянкунии мавқеи ҷойгиршавӣ (GPS) ва низомҳои навигатор, ки бо инфрасохтори интернет ва фарогирии кишвар бо он ва низоми муносиби бақайдгирии суроғаҳоро тақозо мекунад. Ҳамин тариқ, логистика самаранокӣ ва инноватсияи рақобатпазирро дар якчанд зинаҳо ва соҳаҳо ва санадҳову қарорҳои гуногуни ҳукуматро барои дастгирии он тақозо мекунад. Инноватсия ва сармоягузории бахши хусусӣ ба соҳа инчунин барои дар сатҳи глобалӣ рақобатпазир ва самаранок мондан зарур аст.

188. Сармоягузории бахши хусусӣ омили калидии рушди навовариҳо ва ширкатҳои савдои электронӣ мебошад. Бо мақсади расидан ба ҳадафҳои стратегӣ, аз ҷумла саноатикунонии босуръати кишвар қабул ва татбиқи бомароми Барномаи саноатикунонӣ ва татбиқи имтиёзҳои соҳаи саноат бомаротиб рушд намуда, шумораи иҷозатномаҳо барои сохтмон низ тадриҷан кам карда шуд. Инчунин дар заминаи Муассисаи давлатии "Фонди дастгирии соҳибкории назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон" Корхонаи воҳиди давлатии Бонки саноативу содиротии Тоҷикистон "Саноатсодиротбонк" таъсис дода шуд, ки дар оянда барои афзоиши ҳаҷми қарздиҳӣ ва дар ин замина афзун намудани ҳаҷми истеҳсолот мусоидат менамояд. Фаъолияти бонки мазкур пурра барои дастгирии фаъолияти соҳибкорӣ дар тамоми ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон равона карда шудааст. Тадбирҳои андешидашуда нигоҳдории мизоҷон, ҳавасмандгардонии онҳоро зиёд намуда, омили калидии рушди соҳа дар маҷмуъ мегардад.

189. Малакаҳои асосии ТИК асоси рушд ва ҷорӣ намудан инноватсияҳо дар ҳама гуна технологияи рақамӣ мебошад. Ба ин иҷрои корҳои оддӣ, ба монанди истифодаи почтаи электронӣ ва барномаҳои коркарди матн, инчунин вазифаҳои мушкилтар, ба монанди таҳияи таъминоти барномавӣ ё барамздарорӣ дохил мешавад. Чунин малакаҳои асосӣ бояд дар мадди назари Барномаи рушди иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дошта, рушди онҳо бояд тавассути соҳаҳои маориф ва чорабиниҳои омӯзишӣ ҳаллу фасл карда шавад. Дар инкишофи малакаҳои мазкур ҷонибҳои манфиатдор дар тамоми сатҳҳо, аз ҷумла муассисаҳои таҳсилоти асосӣ, литсейҳои касбии техникӣ, марказҳои таълимии хусусӣ, мақомот оид ба сертификатсиякунонӣ ва мақомоти аккредитатсиякунонӣ иштирок менамоянд. Дар доираи стратегияи ҳамоҳангшудаи инкишофи малакаҳои рақамӣ ҷиҳати ҷалби ҷонибҳои манфиатдори мазкур чораҳои зарурӣ бояд андешида шаванд. Алоқамандии бештари байни ниёзҳои бахши хусусӣ ва муассисаҳои таҳсилоти касбӣ барои қонеъ гардонидани эҳтиёҷот ба малакаҳои рақамӣ дар кишвар мусоидат хоҳад намуд.

4. ДАВРАҲОИ АМАЛИСОЗИИ БАРНОМА

190. Амалисозии Барнома марҳила ба марҳила бо ҷудо намудани се марҳилаи асосии зерин анҷом хоҳад ёфт:

- давраи якум - солҳои 2025-2027;

- давраи дуюм - соли 2028;

- давраи сеюм , соли 2029.

191. Дар давраи якум таваҷҷуҳи асосӣ ба масъалаҳои ташаккули низоми мукаммали дастгирии савдои электронӣ, таҳлил ва ҷамъоварии маълумот, гузаронидани корҳои фаҳмондадиҳӣ ва ҷалби имкониятҳои созмонҳои байналмилалӣ, шарикони рушд ҷиҳати амалисозии чорабиниҳои Барнома равона гардида, дар давраҳои дуюм ва сеюм фаъолияти самарабахши низоми миллии савдои электронӣ, механизмҳои нави молиявӣ, чораҳои ғайримолиявӣ ва чораҳои асосӣ амалӣ карда мешаванд.

192. Бо мақсади марҳила ба марҳила таъмин намудани амалисозии афзалиятҳо ва вазифаҳои мақсадноки Барнома, нақшаҳои амали Барнома барои солҳои 2025-2027, соли 2028 ва соли 2029 таҳия мегарданд.

5. МОНИТОРИНГ ВА АРЗЁБИИ АМАЛИСОЗИИ БАРНОМА

193. Мақоми ваколатдори мониторинги Барнома Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ки вазифаҳои асосии он аз ташаккули низоми мониторинги амалисозии Барнома, арзёбии натиҷаҳои ба даст овардашуда аз рӯйи нишондиҳандаҳои асосии Барнома, инчунин ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон манзур намудани ҳисоботи маҷмуӣ ва пешниҳодҳо оид ба беҳтар намудани амалисозии Барнома иборат мебошад.

194. Мониторинг ва арзёбии Барномаи савдои электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2025-2029 дар асоси талаботи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 29 декабри соли 2018, № 615 "Дар бораи Қоидаҳои гузаронидани мониторинг ва арзёбии амалишавии ҳуҷҷатҳои стратегии сатҳи миллӣ" барномаҳои соҳавӣ ва минтақавии рушд дар Ҷумҳурии Тоҷикистон", гузаронида мешаванд.

195. Дар назар аст, ки Барномаи савдои электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2025-2029 бо дарназардошти Дурнамои нишондиҳандаҳои асосии рушди иҷтимоию иқтисодӣ барои соли тақвимии оянда дар низоми банақшагирии ҳарсола ба танзим дароварда мешавад.

6. МАБЛАҒГУЗОРИИ БАРНОМА

196. Маблағгузории Барнома аз ҳисоби маблағҳои дар буҷети давлатӣ пешбинишуда, шарикони рушд ва сарчашмаҳои дигаре, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон манъ накардааст, амалӣ карда мешавад.

197. Маблағгузории умумии Барнома 305,9 млн сомониро ташкил медиҳад, аз ҷумла аз буҷети давлатӣ 112,9 миллион сомонӣ, маблағҳои шарикони рушд 135,4 млн сомонӣ ва маблағҳои бахши хусусӣ 57,6 млн сомонӣ. Аз маблағи умумӣ, барои амалисозии нақшаи амали Барномаи мазкур дар се соли аввал 258,7 миллион сомонӣ равона карда мешавад.

198. Ҳаҷми умумии маблағгузорӣ барои расидан ба нишондиҳандаҳои пешбинишудаи Барнома дар ҷараёни амалӣ намудани нақшаи амали он дақиқ карда мешавад.

7. МУҚАРАРОТИ ХОТИМАВӢ

199. Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон, Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, вазорату идораҳои дахлдор ва мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатӣ барои таъмини амалисозии самараноки Барнома масъулият доранд.

 

 

Муҳаррикҳои нави рушд, хусусан бо ҷалби диққат ба диверсификатсияи соҳаҳои истеҳсолӣ, зарур аст. Якчанд соҳаҳое вуҷуд дорад, ки дар онҳо имконияти диверсификатсия калон аст. Таҳлили МТБ нишон медиҳад, ки маҳсулоти озуқаворӣ, матоъҳои нассоҷӣ ва синтетикӣ, қолинҳо ва рӯйпӯшҳои дигари фарш, либоси кӯдакона ва қисматҳои иловагии либоси пахтагин ва риштаи пахтаи якранг аз ҷумлаи баъзе маҳсулоте мебошанд, ки иқтидори содироти онҳо ҳоло пурра аз худ нашудааст.  Инчунин соҳаҳое дигаре вуҷуд доранд, ки  дорои иқтидори калон барои рушди савдои электронӣ мебошанд. Аз ҷумла соҳаи рушдёфтаистодаи нассоҷӣ ва саноати дӯзандагӣ, ки аз истеҳсоли ватании пахта нафъ мебардорад, дар шарикӣ бо сармоягузорони хориҷӣ занҷираи арзиши иловашуда боэътимодеро ташкил мекунад. Ғайр аз ин кишвар дорои иқтидори калони рушди соҳаи сайёҳӣ мебошад, ки ҷиҳати рушд додани он корҳои зиёдеро ба анҷом расонидан лозим аст.

2. ММД Ҷумҳурии Тоҷикистон новобаста ба таъсири омилҳои беруна рушд карда истодааст.

3. Пас аз ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ рушди иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоби миёна 7,7 дарсадро ташкил дод. Соли 2023 ММД-и кишвар ба 12,1 миллиард доллар расид, ки ба ҳар сари аҳолӣ 1186,7 долларро ташкил дод.

4. Номгӯйи маҳсулоти ба содирот нигаронидашуда 575 маҳсулотро дар бар гирифта, ҳиссаи содирот дар гардиши савдои хориҷӣ аз 18,9 дарсад дар соли 2013 ба 29,4 дарсад дар соли 2023 зиёд гардидааст. Дар соли 2023 содирот 2448,8 млн доллари ИМА-ро ташкил намуда, ин нишондиҳанда дар қиёс ба соли 2022-юм 14,3 процента ё 306,8 млн доллар зиёд мебошад.

7. Дар сабади содиротӣ хизматрасониҳои соҳаи ТИК соли 2019 6,8 миллион доллари ИМА даромад оварданд, ки ба 2,82 дарсади ҳаҷми умумии содироти хизматрасониҳо рост меояд.

Ҷадвали 6: Содироти хизматрасониҳо аз Тоҷикистон 2016-2018

                 

                                                                                                                                                (дар 1000 доллари ИМА)

Номи хизматрасонӣ	Ҳаҷми содирот соли 2015	Ҳаҷми содирот соли 2016	Ҳаҷми содирот соли 2017	Ҳаҷми содирот соли 2018	Ҳаҷми содирот соли 2019	Ҳаҷми содирот соли 2022
Ҳама намудҳои хизматрасониҳо	252391	231825	252001	242221	242358	137,358
Хизматрасониҳои савдо	252391	231825	246814	237928	239118	133,611
Нақлиёт	164722	161113	184907	181359	192358	100,073
Хизматрасониҳои истеҳсолӣ бо истифода аз захираҳои воқеии ба шахси дигар тааллуқдошта	67602	55451	46628	36841	23324	18,077
Саёҳат	987	3605	7642	8909	13700	6,588
Хизматрасониҳои телекоммуникатсионӣ, компютерӣ ва иттилоотӣ	12805	10179	5364	6722	6824	3,861
Молу хизматрасониҳои давлатӣ, ки ба категорияҳои дигар ворид карда нашудаанд			5186	4293	3240	3747
Хизматрасониҳои дигари савдо	2231	573	744	2263	1870	2,686
Хизматрасониҳои молиявӣ	3054	860	320	378	802	1,972
Сохтмон	35	45	10	1455	109
Хизматрасониҳои хусусӣ, фарҳангӣ ва солимгардонӣ	954		456		84
Ҳуқуқи истифодаи объектҳои моликияти зеҳнӣ, ки ба категорияҳои дигар ворид карда нашудаанд					47

9. Соли 2023 аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон 10,3 миллион нафарро ташкил дод, 72,7 дарсади он дар деҳот зиндагӣ мекунанд. Ҳиссаи аҳолии дар деҳот зиндагикунанда дар давоми даҳсолаҳои охир зиёд гардида истодааст, аммо, тавре дар ҷадвали 4 нишон дода шудааст, мувофиқи пешгӯиҳои Департаменти СММ оид ба масъалаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ин тамоюл дар даҳсолаҳои оянда рӯ ба таназзул мениҳад. Дар маҷмуъ сатҳи урбанизатсия (ба шаҳр кӯчидани аҳолӣ) дар Ҷумҳурии Тоҷикистон нисбат ба сатҳи миёнаи он дар минтақа пасттар мебошад. Ин нуқтаи муҳимест, ки вобаста ба шароити кишвар ҳангоми амалисозии Стратегияи рушди савдои электронӣ бояд ба назар гирифта шавад. Фарогирии аҳолии деҳот дар назди ширкатҳо вазифаҳои махсуси логистикӣ мегузорад.

10. Тибқи маълумоти Ташкилоти Байналмилалии Меҳнат соли 2022 сатҳи бекорӣ дар байни аҳолии қобили меҳнат 7,8 дарсадро ташкил дод.

11. Сатҳи таҳсилоти ибтидоӣ такмилталаб буда, 57,3 дарсади кӯдакон таҳсилоти миёнаи умумиро дар деҳот хатм мекунанд.

12. Илова ба он, ки қисми бештари аҳолӣ дар деҳот зиндагӣ мекунад, фарогирии кӯдакон бо таҳсилоти томактабӣ дар сатҳи паст қарор дорад. Бояд қайд кард, ки ин омилҳо метавонанд ба рушди коммуникатсия ва бахши хусусӣ дар ҷойҳои дурдаст мушкилот эҷод кунанд. Ҷараёни «Болония» (The Bologna process) оид ба ислоҳоти низоми таҳсилот ҷиҳати мувофиқ намудани он бо стандартҳои байналмилалӣ бо суръати паст рушд намуда истодааст, ки ин раванд ба ислоҳоти гуногун таъсири манфӣ мерасонад. Қобили қайд аст, ки сатҳи шуғлнокии аҳолӣ аз таҳсилот вобастагии калон дорад ва дар ҳолати ба тавр зарурӣ рушд наёфтани соҳаи маориф дар кишвар, ин омил ба норасоии қувваи кории дорои тахассуси зарурӣ дар оянда оварда мерасонад.

Дар натиҷаи баррасии сиёсати савдои кишвар ба хулоса омадан мумкин аст, ки ояндаи рушди кишварро метавон аз ҳисоби савдо таъмин намуд, аз ҷумла: Сиёсати савдои Тоҷикистон бештар ба воридшавӣ ба бозорҳои нав ва рушди содирот нигаронида шудааст, ки ин ҷиҳати минбаъд такмил додани заминаи ҳуқуқӣ ва ислоҳоти низоми маъмурӣ мусоидат намуда, барои ҷалби зиёди бахши хусусӣ заминаи васеъ фароҳам меорад. Вобаста ба ин вазорату идораҳои дахлдорро зарур аст, ки таъсири қарорҳои калидӣ дар соҳаи савдоро ба СХМ-ҳо ва сохтори нави савдои электронӣ ба назар гирифта, ҷиҳати паст кардани хавфҳо дар ин самт чораҳои зарурӣ андешанд. Соҳаи истеҳсоли либос ва маҳсулоти нассоҷӣ дар доираи низоми умумии имтиёзҳо (НУИ+), инчунин муҷтамаи агросаноатӣ ва металлҳои қиматбаҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба гузаронидани ислоҳоти иқтисодӣ ниёз дорад. Савдои электронӣ метавонад фаъолияти СХМ-ро беҳтар намуда, ба рушди бемайлони соҳаҳои мазкур такон бахшад. Гарчанд дар солҳои охир Ҳукумати кишвар дар сиёсати савдои худ ба содагардонии расмиёти савдо эътибори хоса медиҳад, сатҳи рушди логистика ва содагардонии расмиёти савдо беҳбудии назаррасро тақозо менамояд. Ҷиҳати татбиқи сиёсат ва сафарбаркунии захираҳо барои ҳалли мушкилоти асосӣ бояд чораҳои минбаъда андешида шавад. Ин омили калидии ба даст овардани фоида аз ҳамгироии савдо хоҳад буд. Ҳангоми қабули қарорҳои минбаъда оид ба шомилшавӣ ба низоми НУИ+ бояд таъсири чунин қарорҳо ба иштирокчиёни маҳаллӣ ва сохторҳои калидӣ ба инобат гирифта шавад, инчунин масъалаҳои ислоҳоти ҳуқуқӣ, ки барои шомилшавӣ зарур аст, ҳаллу фасл карда шаванд. Чунин қарорҳо дастгирии стратегияҳои рушди савдои электронӣ ва СХМ, инчунин заминаи меъёриву сохтори логистикии заруриро талаб менамоянд.

13. Сиёсати савдои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон нисбатан кушода буда, дар он барои воридоти молу маҳсулот тарифҳои нисбатан пасти миёна истифода мешавад.

14. Тоҷикистон иштирокчии даҳ созишномаи дуҷониба ва якчанд созишномаҳои бисёрҷониба, аз ҷумла созишномаҳои СУС аз соли 2013, Созишномаи ИДМ ва созишномаҳо дар бораи шарикӣ ва ҳамкорӣ бо Иттиҳоди Аврупо мебошад. Солҳои охир Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати тақвият бахшидани ҳамкориҳои дуҷониба дар самти савдо бо Иттиҳоди Аврупо имконияти шомил шудан ба НУИ+-ро омӯхта истодааст. Тарифҳои миёнаи дахлдор 8,1 дарсад, барои маҳсулоти кишоварзӣ 10,9 дарсад ва барои молҳои дигар 7,6 дарсадро ташкил медиҳад. Саҳми деҳот дар ҳаҷми умумии савдо нисбат ба ММД кам ба назар расида, тавре дар ҷадвали 1 нишон дода шудааст, дар муқоиса бо кишварҳои ИДМ то андозае кам рушд намуда истодааст.

Ҷадвали 7: Созишномаҳои асосӣ оид ба савдо, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон ба имзо расонидааст

Созишнома дар бораи савдо/шарикӣ	Санаи эътибор	Кишварҳои иштирокдор
Созишномаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) дар бораи савдои озод	2015	Арманистон, Беларус, Федератсияи Россия, Украина, Қазоқистон, Қирғизистон, Молдова, Тоҷикистон
Созмони Умумиҷаҳонии Савдо (СУС)	2013	Кишварҳои аъзои СУС
Созишномаи дуҷониба дар бораи савдо бо Россия	1993	Россия, Тоҷикистон
Созишномаи дуҷониба дар бораи савдо бо Қирғизистон	2006	Қирғизистон, Тоҷикистон
Созишнома дар бораи савдои озоди Созмони Ҳамкории Иқтисодӣ	2003	Афғонистон, Озарбойҷон, Эрон, Қазоқистон, Қирғизистон, Покистон, Тоҷикистон, Туркия, Туркманистон, Ӯзбекистон
Созишномаи дуҷониба дар бораи савдо бо Ҷумҳурии Ӯзбекистон	1996	Ӯзбекистон, Тоҷикистон
Созишнома оид ба шарикӣ ва ҳамкорӣ	2004	Иттиҳоди Аврупо, Тоҷикистон
Созишнома дар бораи савдои озод бо Украина	2002	Украина, Тоҷикистон

15. Ҳукумати кишвар дар муҳити тағйирёбандаи вазъият дар минтақа барои содагардонии расмиёти савдо кӯшиш карда истодааст.

16. Бо дарназардошти ҷойгиршавии стратегии кишвар, Ҳукумат ҷиҳати ба имзо расонидани созишномаҳои минтақавӣ ва дуҷониба оид ба ҳамкорӣ дар минтақаи Осиёи Марказӣ, рушди инфрасохтори зарурӣ барои содагардонии савдо, беҳтар намудани расмиёти байнисарҳадӣ ва таъсиси минтақаҳои озоди иқтисодӣ тадбирҳо андешид. Барои табдил додани кишвар ба маркази савдо ва логистика ва бозидани нақши калидӣ дар шабакаҳои савдои Осиёи Марказӣ ва Аврупои Шарқӣ кӯшишҳо ба харҷ дода шуда истодааст. Дар доираи сиёсати савдои Ҳукумат механизмҳои байналмилалӣ, аз ҷумла НУИ+ бо мақсади истифодаи онҳо дар оянда ва бардоштани баҳра аз НУИ- и мавҷуда ва механизмҳои СУС мавриди омӯзиш қарор дода шудаанд. Бо мақсади ба иштирокчии калидии савдо дар кишварҳои ИДМ ва Аврупои Шарқӣ табдил ёфтан, кишвар тавассути чораҳои гуногун, ба монанди таъсиси равзанаи ягона, содагардонии расмиёти гумрукӣ ва бақайдгирӣ, мутобиқ намудани онҳо бо стандартҳои байналмилалӣ ва дастгирии ислоҳотҳои ҳуқуқӣ ба содагардонии расмиёти савдо эътибори хоса медиҳад.

17. Тоҷикистон аз соли 2019 инҷониб иштирокчии Созишнома дар бораи содагардонии расмиёти савдои буда, дар амалисозии он ба пешравиҳои назаррас ноил гардидааст.

18. Дар кишвар 55,9 дарсади моддаҳо ба категорияи А, 21,8 дарсад ба категорияи B ва 22,3 дарсад ба категорияи C мансуб мебошанд. Ин нишондиҳанда нисбат ба нишондиҳандаҳои миёнаи кишварҳои ИДМ, ки 49 дарсад ро ташкил медиҳад, нисбатан баланд аст. Дар кишвар якчанд чорабиниҳо, аз ҷумла дар соҳаҳои иттилоот ва нашри маълумот, ҳабс (боздошт), санҷиш, ҷараёни пардохтҳо ва ҳаққи хизматрасонӣ, инчунин идораи хавф татбиқ гардидааст. Соҳаҳое, ки барои иҷрои онҳо кумаки техникиву машваратӣ зарур аст, қарорҳои пешакӣ, пардохтҳои электронӣ ва равзанаи ягонаро, ки моҳи сентябри соли 2020 ба истифода дода шудааст, дар бар мегирад.

19. Солҳои охир воридшавии сармояи хориҷӣ ба кишвар кам ба назар мерасад, ки ин метавонад ба сармоягузориҳои дохилӣ ва фаъолияти СХМ таъсири манфӣ расонад.

20. Ҷумҳурии Тоҷикистон иштирокчии 29 созишномаҳои сармоягузорӣ мебошад, ки ин нишондиҳанда нисбат ба нишондиҳандаи миёна дар минтақа (38) пасттар аст. Ҳаҷми сармоягузориҳои хориҷии ҷалбгардида дар соли 2021 2,16 дарсади ММД-ро ташкил дода, дар муқоиса ба соли 2020-ум 0,3 банди фоизӣ камтар мебошад. Дар солҳои охир аз сабаби муҳити номусоиди соҳибкорӣ ва набудани логистика ҳаҷми СМХ паст гардид, ки ин ба норасоии захираҳо ва кам гардидани сармоягузорӣ ба СХМ-ҳо таъсири манфӣ расонида истодааст.

 

 

Шарики рушд	Лоиҳа
Корпоратсияи Байналмилалии Молиявӣ	Барномаи хизматрасониҳои молиявии рақамӣ ва электронӣ дар Озарбойҷон ва Осиёи Марказӣ
Бонки Осиёии Рушд	Барномаи ҳамкориҳои иқтисодии минтақавӣ дар Осиёи Марказӣ
Бонки Осиёии Рушд	Лоиҳаи василаҳои рақамӣ барои беҳтар кардани занҷираи арзишҳои иловагӣ дар соҳаи кишоварзӣ
Бонки Осиёии Рушд	Лоиҳаи минтақавии беҳтар намудани хизматрасониҳо дар сарҳад
Агентии ИМА оид ба рушди байналмилалӣ	Лоиҳа оид ба рушди рақобат, савдо ва ҷойҳои корӣ
Агентии ИМА оид ба рушди байналмилалӣ	Лоиҳа оид ба рушди оянда, аз ҷониби ширкати «Паладиум Групп» татбиқ мегардад
Бонки Умумиҷаҳонӣ	Лоиҳаи Асосҳои рақамикунонии Тоҷикистон
Бонки Умумиҷаҳонӣ	Лоиҳаҳо оид ба омӯзиши фосилавӣ/курсҳои кушодаи оммавӣ тариқи онлайн
Маркази омӯзишии Созмони Милалии Муттаҳид дар минтақаи Осиё ва Уқёнуси Ором оид ба технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ	Маркази омӯзишии Созмони Милалии Муттаҳид дар минтақаи Осиё ва Уқёнуси Ором оид ба технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ (алоқа) барои рушд
Иттиҳоди Аврупо	Шабакаи илмиву тадқиқотӣ дар Осиёи Марказӣ
БИМАРН	Барномаи ИМА оид ба рушди соҳибкорӣ ва навовариҳо

1. Барномаи хизматрасониҳои молиявии рақамӣ ва электронӣ дар Озарбойҷон ва Осиёи Марказӣ аз ҷониби Корпаратсияи Байналмилалии Молиявӣ аз соли 2018 инҷониб бо мақсади беҳтар намудани саводнокии молиявӣ ва истифодаи хизматрасониҳои молиявӣ дар ҷумҳуриҳои Озарбойҷон, Тоҷикистон ва Қирғизистон татбиқ шуда истодааст. Лоиҳаи мазкур аз ҷониби ташкилоти донорӣ маблағгузорӣ мегардад. Мақсади он тавассути таъсис ва истифодаи ширкатҳои пешниҳодкунандаи хизматрасониҳои электронӣ дар ҳар як кишвар баланд бардоштани сатҳи саводнокии молиявии шахсоне мебошад, ки ба хизматрасониҳои молиявии анъанавӣ дастрасӣ надоранд. Дар назар аст, ки дар давоми ду соли амалисозии лоиҳа шумораи истифодабарандагони бақайдгирифташуда ба 700000, агентҳои хизматрасонӣ ба 24000 ва ҳаҷми амалиётҳои ғайринақдӣ ба 14 млн доллари ИМА расонида мешавад.

2. Лоиҳа ба андешидани чораҳо дар сатҳи қонунгузорӣ, соҳаҳо ва институтсионалӣ равона карда шуда, барои пешбурди фаъолияти худ бо якчанд ташкилотҳои давлатӣ ва бахши хусусӣ ҳамкорӣ намуда истодааст. Ба чорабиниҳои меъёриву ҳуқуқӣ дастгирии заминаи ҳуқуқӣ вобаста ба низоми пардохтҳои электронӣ, мусоидат ба муколама, инчунин силсилаи семинарҳо дар байни ширкатҳои пешниҳодкунандаи хизматрасонӣ ва сохторҳои давлатӣ дохил мешавад. Ба чорабиниҳои соҳавӣ мусоидат ба муколама бо бахши хусусӣ ва ба даст овардани консенсус аз рӯйи чунин масъалаҳо, ба монанди фаъолияти муштарак дар байни операторҳо, хусусан баланд бардоштани маълумотнокии истифодабарандагон ва ғайра дохил мешаванд. Дар сатҳи институтсионалӣ ҷиҳати муайян намудани ташкилотҳои калидии бахши хусусӣ, ки барои таҳия ва ба истифода додани низоми пардохтҳои электронӣ иқтидор доранд, чораҳо андешида мешаванд. Ба ин дастгирии таҳия ва татбиқи нақшаҳои фаъолият тавассути дастгирии лоиҳаҳо ва шарикӣ бо ширкати «Tcel » дар Тоҷикистон дар марҳилаи таҷрибавӣ дохил мешавад.

3. Лоиҳаи БОР оид ба ҳамкории иқтисодии минтақавӣ дар Осиёи Марказӣ то соли 2030 аз соли 2001 амал карда, дар асоси таҷрибаи Барномаи қаблии ҲИМОМ то соли 2020 амалӣ карда мешавад. Тоҷикистон дар Барномаи ҲИМОМ аз соли 1998 инҷониб иштирок намуда, дар доираи он ба кишвар 2,14 млрд доллари ИМА сармоягузорӣ карда шудааст. Мақсади Барнома беҳтар намудани дастрасии кишвар ба бозорҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ тавассути рушди инфрасохтори роҳ ва якчанд долонҳо, содагардонии расмиёти савдо, диверсификатсияи содирот ва татбиқи ташаббусҳо оид ба рушди СХМ мебошад. Барнома аз ҳисоби якчанд ташкилотҳои донорӣ, аз ҷумла БОР, БОСИ ва БАТР дар ҳамкорӣ бо Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ карда мешавад.

4. Дар натиҷаи амалисозии Барномаи мазкур дар Тоҷикистон якчанд лоиҳаҳои дигар, аз ҷумла рушди долонҳо дар байни роҳҳои Обигарм- Нуробод, Душанбе-Бохтар ва Айнӣ-сарҳади Ӯзбекистон, инчунин як қатор лоиҳаҳои дигар ҷиҳати беҳтар намудани роҳҳо амалӣ карда шуд. Ҳамзамон якчанд лоиҳаҳои энергетикӣ, аз ҷумла оид ба таъминоти деҳот бо шабакаи барқӣ, барқарорсозии неругоҳҳои барқи обӣ ва муколамаҳо дар соҳаи энергетика амалӣ карда шуданд. Дар доираи Барнома инчунин масъалаи содагардонии расмиёти савдо бо мақсади муосиркунонии низоми гумрукӣ ва дастгирии парки ҳавопаймоҳои Хадамоти давлатии назорат ва танзим дар соҳаи нақлиёт ҳаллу фасл мегардад.

5. Лоиҳаи минтақавии БОР оид ба василаҳои рақамӣ ҷиҳати беҳтар намудани занҷираи арзиши иловашуда дар соҳаи кишоварзӣ аз соли 2019 инҷониб дар ҷумҳуриии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Исломии Покистон, Бангладеш ва Ветнам амалӣ карда мешавад. Мақсади лоиҳа рушди кишоварзии электронӣ ё истифодаи ТИК дар соҳаи кишоварзӣ барои беҳтар намудани дастрасӣ ба иттилоот, таҳлили маълумот оид ба бозор, пешгӯии боду ҳаво ва умуман маҳсулнокӣ ва камхарҷии занҷираи арзиши иловашудаи соҳаи кишоварзӣ мебошад. Ҳадафҳои он баланд бардоштани самаранокии хизматрасониҳо ва дастгирӣ ба он, ҷорӣ намудани усулу роҳҳои инноватсионӣ ва зиёд намудани имконияти истифодаи васеи технологияҳои пешрафта мебошад. БОР ва Фонди Ҷумҳурии Корея оид ба шарикӣ дар рушди Осиёи электронӣ ва табодули дониш дар якҷоягӣ лоиҳаи мазкурро ба маблағи 1 миллион доллари ИМА дастгирӣ менамоянд.

6. Натиҷаҳои дилхоҳи лоиҳа ҷорӣ намудани моделҳои тиҷоратии татбиқпазир барои ҷорӣ намудани василаҳои рақамӣ дар занҷираҳои арзиши иловашуда дар соҳаи кишоварзӣ, фаъолгардонии платформаҳои рақамӣ ва рушди марказҳои тамоси рақамиро дар бар мегиранд. Лоиҳа аз ду марҳила иборат аст. Дар марҳилаи якум ба баррасӣ ва таҳияи моделҳои тиҷоратии ҷорӣ намудани технологияҳои рақамӣ дар занҷираҳои арзиши иловашуда дар соҳаи кишоварзӣ эътибор дода мешавад, марҳилаи дуюм бошад, аз ҷорисозии таҷрибавии маҳсулоти мазкур, давраи санҷишӣ, таъмини ҷалби бахши хусусӣ ва баланд бардоштани сатҳи маълумотнокӣ иборат аст. Лоиҳа таҳия ва пешниҳоди панҷ платформаи хизматрасониҳои рақамиро доир ба масъалаҳои зерин дар бар мегирад: (i) пешгӯии боду ҳаво ва огоҳкунӣ, (ii) машварат оид ба ҷадвали обёрӣ, (iii) таҳлили нарх дар бозори фурӯши яклухт, ҳаҷми фурӯш ва таҳлилҳо, (iv) хизматрасониҳои маҷмуии онлайни кишоварзӣ ва (v) марказҳои тамос барои хизматрасониҳои маҷмуии кишоварзӣ. Мақсади Барномаи мазкур ба таври таҷрибавӣ ҷорӣ намудани хизматрасониҳои ройгон бо мақсади дар оянда пулакӣ кардани онҳо ва пешниҳод намудани ҳаққи обунашавӣ мебошад.

7. Лоиҳаи минтақавии беҳтар намудани хизматрасониҳо дар сарҳад дар доираи Барномаи ҲИМОМ-и БОР дар ҷумҳуриҳои Тоҷикистон ва Қирғизистон фаъол буда, ба беҳтар намудани инфрасохтори воқеӣ дар нуқтаҳои гузаргоҳи сарҳадии (минбаъд - НГС) долонҳои ҲИМОМ ва рушди равзанаи ягона бо мақсади беҳтар намудани савдои байналмилалӣ ва мувофиқ намудани равандҳои содагардонии расмиёти савдо равона карда шудааст. Мақсади лоиҳа дастгирии рушди савдо дар минтақаи ҲИМОМ, фароҳам овардани имконият барои савдои самаранок ва боэътимоди байналмилалӣ, инчунин кам кардани хароҷоти савдои минтақавӣ ва байналмилалӣ дар ду кишвар мебошад. Дар доираи лоиҳа тавассути маблағгузории муштарак аз ҷониби БОР грант ва аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тақрибан 20 миллион доллари ИМА ҷудо шудааст.

8. Лоиҳа аз ду натиҷаи дилхоҳ, аз ҷумлабеҳтар намудани вазъияти НГС ва рушди равзанаи ягона иборат буда, ба баланд афзун намудани имконияти идоракунии ду лоиҳа мусоидат мекунад. Дар ҷодаи корҳо оид ба беҳтар намудани НГС дар Ҷумҳурии Тоҷикистон НГС «Гулистон» интихоб гардида, корҳои мушаххас таҷҳизонидан ва таҷдиди иншоот, таъмини инфрасохтор барои санҷиши автомашинаҳо ва ду НГС навро дар бар мегирад. РЯМ соли 2019 ба таври таҷрибавӣ ҷорӣ карда шуд ва аз моҳи сентябри соли 2020 инҷониб расман фаъолият карда истодааст. Соли 2017 бо мақсади идоракунии лоиҳа ва назорати ду қисмати он Маркази татбиқи лоиҳа ва Кумитаи ҳамоҳангсози лоиҳа таъсис дода шуданд.

9. Лоиҳаи ЮСАИД «Рақобатпазирӣ, савдо ва таъсиси ҷойҳои корӣ» (CTJ) дар панҷ кишвари Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Тоҷикистон бо мақсади беҳтар намудани муҳити савдои минтақавӣ ва рушди содирот татбиқ карда мешавад. Лоиҳа ба мусоидат ба рушди савдо ва боғдорӣ, сайёҳӣ, соҳаҳои нақлиёту логистика ва дастгирии ширкатҳо ҷиҳати таъмини рақобатпазирии онҳо дар сатҳи минтақавӣ равона карда шудааст. ЮСАИД бо мақсади татбиқи ислоҳотҳои сиёсӣ ва институтсионалӣ бо истифода аз низоми бозорӣ бо Ҳукумат ва ширкатҳои бахши хусусӣ ҳамкорӣ менамояд.

10. Лоиҳа соҳаҳои зеринро фаро мегирад: ислоҳоти меъёриву ҳуқуқӣ ва сиёсӣ бо мақсади содагардонии расмиёти савдо, муттаҳидсозии панҷ кишвари минтақа тавассути платформаи сатҳи вазирон дар формати C5+1, мусоидат ба муколама тавассути Форуми савдо дар Осиёи Марказӣ ва мусоидат ба содироти меваю сабзавот тавассути рушди чунин соҳаҳо, ба монанди занҷираи таҳвил бо назорати ҳарорат, ҳамлу нақл бо истифода аз якчанд намуди нақлиёт ва ғ.

11. Лоиҳаи ЮСАИД оид ба рушди оянда (FGI) лоиҳаи минтақавиест, ки ба тақвияти рақобатпазирӣ, таъсиси ҷойҳои корӣ ва баланд бардоштани сатҳи даромад дар сатҳи маҳаллӣ равона карда шудааст. Лоиҳаи мазкур аз ҷониби ширкати «Палладиум Групп» амалӣ шуда, аз соли 2019 то соли 2024 амал мекунад ва аз се қисм иборат аст. Ба он корҳо оид ба рушди соҳибкорон ва баровардани онҳо ба бозорҳои минтақавӣ, рушди қувваи корӣ аз ҳисоби соҳибкорон тавассути таълим ва тавсеаи ҳуқуқу имкониятҳо, инчунин фароҳам овардани муҳити мусоиди сиёсӣ ва ҳуқуқӣ дар асоси стандартҳои ҷаҳонӣ дохил мешаванд.

12. Дар соли аввали амалисозии лоиҳа дар байни соҳибкорону тоҷирон аввал бо иштироки ҳузурӣ ва сипас бо сабаби пандемияи бемории COVID-19 ба таври маҷозӣ семинарҳои ҷумҳуриявӣ ва минтақавӣ дар мавзуъҳои имкониятҳои барқарор намудани робитаҳо бо коршиносони байналмилалӣ ва уссули «устоду шогирд» баргузор намуд. Дар доираи лоиҳа як қатор марказҳои ташаккул ва рушди босуръати соҳибкорӣ бо ҷалби зиёда аз 120 соҳибкорон таъсис дода шуд. Вобаста ба фароҳам овардани шароити мусоид барои соҳибкорӣ дар сатҳи сиёсӣ ва ҳуқуқӣ чорабиниҳо оид ба ислоҳоти низоми электронии андоз, қонунгузории соҳаи савдои электронӣ ва шаҳодатномаи меҳмондории сабз ба меҳмонсаройҳо гузаронида шуд. Аз ҷониби лоиҳа инчунин як тадқиқоти муҳиме бо мақсади пешниҳод намудани роҳҳои сиёсати самараноки мубориза бо бемории COVID-19 ба кишварҳои Осиёи Марказӣ оғоз гардида, ба муколамаи минтақавӣ тавассути шабакаи минтақавии Палатаи савдои ИМА дар Осиёи Марказӣ барои пешниҳод ва паҳнсозии таҷрибаи пешқадами ҷалби СХМ ба минтақа мусоидат карда шуд.

13. Лоиҳаи «Асосҳои рақамикунонии Тоҷикистон» барномаи дарозмуддатест, ки аз ҷониби Бонки Умумиҷаҳонӣ пеш бурда шуда, ба беҳтар намудани дастрасӣ ба хизматрасониҳои интернети арзон, ҳавасмандкунӣ ба сармоягузориҳои бахши хусусӣ ва баланд бардоштани иқтидори давлат дар пешниҳоди хизматрасониҳои рақамӣ дар миқёси Осиёи Марказӣ бо мақсади аз байн бурдани фарқият дар рушди рақамӣ равона карда шудааст. Натиҷаҳои дилхоҳи лоиҳаи минтақавӣ беҳтар намудани дастрасӣ ба интернет ва истифодаи бештари он, беҳтар намудани пешниҳоди хизматрасониҳои рақамӣ, аз ҷумла дар соҳаҳои тандурустӣ ва маориф, рушди соҳаи ТИК ва васеъ намудани имкониятҳои бокортаъминкунӣ тавассути баланд бардоштани самаранокии ширкатҳо ва беҳтар намудани корҳо дар ҷодаи содагардонии расмиёти савдоро дар бар мегирад. Дар доираи лоиҳа якчанд ташкилотҳои кумакрасон ва бахши хусусӣ дар кишвар, аз ҷумла Иттиҳоди Аврупо, Барномаи рушди Созмони Милали Муттаҳид, Корпоратсияи Байналмилалии Молиявӣ ва БАТР дар рушди соҳаҳои технологияҳои молиявӣ, рушди малакаҳои рақамӣ, шаҳрҳои ҳушманд ва соҳаҳои инфрасохтор саҳм мегузоранд.

14. Намудҳои фаъолият вобаста ба шароити кишвар фарқ карда, дар Тоҷикистон ба масъалаҳои дастгирии инфрасохтор ва рушди марказҳои маълумот, ислоҳоти ҳуқуқиву институтсионалӣ бо мақсади фароҳам овардани шароити мусоид барои соҳибкории рақамӣ ва таҳсилот дар соҳаи рақамӣ, инчунин рушди малакаҳои соҳибкории рақамӣ тавассути паркҳои техникӣ ва марказҳои таълимӣ ва рушди соҳибкорӣ эътибор дода мешавад. Дар назар аст, ки лоиҳа ба рушди соҳаи рақамӣ дар кишвар ва минтақа таъсири назаррас мегузорад.

15. Бонки Умумиҷаҳонӣ қаблан якчанд корҳоро оид ба баҳодиҳии имконияти ҷорӣ намудани курсҳои кушодаи интернетии оммавӣ (ККИО) ва омӯзиши фосилавӣ дар муассисаҳои таҳсилоти олии Тоҷикистон ба роҳ монда буд. Дар доираи лоиҳаи таҷрибавӣ ба омодасозии омӯзгорон тавассути низоми идоракунии омӯзиш дар асоси сарчашмаҳои кушода бо истифода аз курсҳои онлайн дар чунин платформаҳо, ба монанди Coursera, Code Academy, ва Intuit.ru, инчунин омӯзиши муттасил ва маводи иловагӣ эътибор дода шудааст. Натиҷаҳои лоиҳаи таҷрибавӣ якчанд мушкилоти зеринро муайян намуд, аз ҷумла имкониятҳо ва инфрасохтор барои курсҳои онлайн оид ба ТИ маҳдуд буда, аксарияти донишҷӯён курсҳоро на бо забони англисӣ, балки бо забони русӣ интихоб мекунанд; шаҳодатномадиҳӣ барои ҷорӣ намудани курсҳои омӯзиши интернетӣ воситаи иловагии ҳавасмандкунӣ мебошад; ба бахши хусусӣ тавсия дода мешавад, ки дар ҳамкорӣ бо ташкилотҳои минтақавӣ ва муассисаҳои таҳсилоти олӣ ба имкониятҳои омӯзиши интернетӣ сармоягузорӣ намояд.

16. Маркази омӯзиши истифодаи технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ дар минтақаи Осиё ва Уқёнуси Ором (минбаъд - МОТИКОУО) соли 2006 дар Ҷумҳурии Корея ҳамчун муассисаҳои минтақавии Комиссияи иқтисодиву иҷтимоии СММ барои минтақаи Осиё ва Уқёнуси Ором (КИСММА) таъсис дода шуд. Ҳадафи Марказ барпо намудан ва тақвияти имкониятҳои аъзо ва аъзои вобастаи КИСММА ҷиҳати истифодаи ТИК бо мақсади мусоидат ба рушди иқтисодиву иҷтимоӣ мебошад. Дар минтақаи Осиёи Марказӣ мақсади МОТИКОУО дар байни масъалаҳои дигари марбут ба рушди босубот аз баланд бардоштани иқтидори минтақа дар истифодаи ТИК барои идоракунии хавф ва тағйирёбии иқлим иборат аст.

17. Дар Тоҷикистон МОТИКОУО тавассути Барномаи асосии минтақавии худ «Академияи асосҳои ТИК барои роҳбарони сохторҳои давлатӣ» (Академия) фаъолият мекунад. Тавассути ташаббуси мазкур МОТИКОУО дар ҳамкорӣ бо сохторҳои ҷумҳуриявӣ ва минтақавӣ дар мавзуъҳои гуногуне, ки дар истифодаи ТИК барои рушди иқтисодиву иҷтимоӣ зарур аст, таҳлил гузаронид. Аз соли 2011 инҷониб МОТИКОУО, Институти «Ҷамъияти кушода – Бунёди мадад» ва Ассотсиатсияи «ТАРЕНА» бо мақсади омӯзонидани малакаи истифодаи ТИК дар соҳаҳои гуногун, аз ҷумла тағйирёбии иқлим ва идоракунии офатҳои табиӣ, омодасозии омӯзгорон ва таҳкими шабакаи минтақавӣ дар байни сохторҳо якчанд курсҳо доир намуданд. Академия мақсад дорад, ки гурӯҳи васеи ҷонибҳои манфиатдор, аз ҷумла намояндагони сохторҳои давлатӣ ва бахши хусусиро фаро гирад. Барои васеъ намудани дастрасӣ маводи курс ба забонҳои тоҷикӣ ва русӣ тарҷума карда шуданд.

18. Шабакаи илмиву тадқиқотӣ дар Осиёи Марказӣ (минбаъд - ШИТОМ) бо ҳаммаблағгузории Иттиҳоди Аврупо соли 2009 бо мақсади таъсиси шабакаи дорои иқтидори баланд оид ба пешниҳоди маълумот ба тадқиқотчиён, олимон ва донишҷӯён дар Осиёи Марказӣ таъсис дода шуд. Лоиҳа асосан аз ҷониби Комиссияи Аврупо, инчунин шарикони дигар дар асоси принсипи тақсими хароҷот маблағгузорӣ карда мешавад. Иттиҳоди Аврупо дар марҳилаи аввал 5 млн евро, дар марҳилаи дуюм 3,2 млн евро ва дар марҳилаи сеюми барнома 4,5 млн евро маблағгузорӣ намуд. Моҳи декабри соли 2019 маблағгузории Иттиҳоди Аврупо ба охир расид. Лоиҳа аз ҷониби ширкати аврупоии тадқиқотии «GÉANT» ва шабакаҳои миллии илмиву таҳқиқотии кишварҳои шомилшуда идора ва пеш бурда мешавад.

19. Лоиҳа ба таъсиси шабакаи минтақавии таҳқиқотиву иттилоотӣ тавассути ба роҳ мондани робитаи байни марказҳои илмиву таҳқиқотӣ ва таъмини дастрасӣ ба интернети фароххати баландсуръат дар Осиёи Марказӣ равона карда шудааст. Дар айни ҳол он дар зиёда аз 300 муассисаҳо дар ҷумҳуриҳои Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон амал карда, дастрасии шумораи зиёди тадқиқотчиёнро ба махзани маълумот, интернет ва воситаҳои ҳисоббарорӣ таъмин менамояд. Шабака инчунин бо ҷомеаҳо дар минтақаҳои ҳамсоя, ба монанди кишварҳои Осиё ва Уқёнуси Ором ва кишварҳои платформаи «Шарикӣ дар Шарқ» бо мақсади аз байн бурдани фарқият дар рушди рақамӣ, нигоҳ доштани мутахассисон дар кишварҳо ва таъмини рушди босуботи рақамӣ кор мекунад.

20. Барномаи рушди соҳибкорӣ ва инноватсия дар Осиёи Марказӣ (EIP) барномаест, ки буҷети он 25 миллион фунт стерлинг буда, аз ҷониби Вазорати корҳои хориҷӣ, иттиҳод ва рушди байналмилалии Британияи Кабир (минбаъд - ВКХИР) маблағгузорӣ гардида, муҳлати татбиқи он аз моҳи сентябри соли 2018 то моҳи ноябри соли 2022 буд. Барнома дар Ҷумҳурии Қирғизистон ва Ҷумҳурии Тоҷикистон бо мақсади таъсиси марказҳои инноватсионӣ ҷиҳати зиёд намудани шумораи соҳибкорон (инкубаторҳо)-и нав ва пешниҳоди машварат оид ба рушди соҳибкорӣ ба СХМ амалӣ мешавад. Барнома инчунин ба таъмини устувории инкубаторҳои мазкур равона шуда, қисми муайяни маблағҳои он ба тақвияти хизматрасониҳои машваратӣ тавассути омӯзиш ҷудо карда мешавад.

21. Мақсади Барнома таъсиси инкубаторҳои рушди соҳибкорӣ барои мусоидат ба СХМ тавассути машварат оид ба соҳибкорӣ, устодӣ, таъсиси шабакаҳои ҳамкорӣ барои маблағгузорӣ ва хизматрасониҳои дигар оид ба зиёд намудани шумораи соҳибкорон мебошад ва дар назар аст, ки дар доираи он бояд боз 5 инкубатори ба ҳамин монанд дар ҳар кишвар дастгирӣ карда шавад. Муҳимтар аз ҳама Барнома чунин инкубаторҳоро барои шаҳрҳои дуюмдараҷа, ки аз ин гуна хизматрасониҳо бархӯрдор нестанд, пешниҳод намуда, ба ин васила норасоии мазкурро дар Тоҷикистон бартараф месозад. Бо мақсади муайян намудани СХМ ва стартапҳои дорои иқтидори калон бо нияти он, ки онҳо ба соҳибкорони рушдёфтаистода машварат медиҳанд, озмунҳои солона баргузор карда шуда, ба ширкатҳои муваффақ мукофотпулии хурд дода мешавад. Яке аз чунин озмунҳо аллакай дар доираи чорабинии «Рӯзи истироҳат барои рушди стартапҳо дар Тоҷикистон» баргузор гардидааст. Барнома тавассути хизматрасониҳои машваратии дигар ба фарогирии зиёда аз 200 соҳибкорон дар як сол илова ба соҳибкорони бо инкубаторҳо робитадошта равона гардидааст.

22. Дар маҷмуъ шумораи зиёди лоиҳаву барномаҳои шарикони рушд ҷиҳати беҳтар намудани дастрасӣ ба маблағгузорӣ, таъсис ва рушди соҳибкории рақамӣ, инкишофи малакаҳо ва фароҳам овардани шароити мусоид амалӣ карда мешаванд. Ба ғайр аз барномаҳои дар боло зикргардида боз якчанд лоиҳаҳои ташкилотҳои донорӣ оид ба таъмини дастрасии СХМ ва стартапҳои рақамӣ ба маблағгузорӣ амалӣ мешавад. Ташкилоти «JICA» ва сохторҳои дигар барномаҳои «Маркази рушди соҳибкории рақамӣ», «Стартапстан» ва форуму чорабиниҳои дигари ҳамкорӣ оид ба рушди соҳибкории рақамиро, ки дар Тоҷикистон дар давоми панҷ соли охир фаъол мебошад, дастгирӣ мекунанд. Барномаи рушди Созмони Милали Муттаҳид ва ташкилотҳои дигар тавассути ҳамкорӣ бо ДТТ барои ҳалли масъалаи таълими ТИК мусоидат намуда истодаанд.

23. Бо вуҷуди ин, соҳаи маорифи кишвар ба дастгирии назаррас ва тақвияти иқтидор эҳтиёҷ дорад, шумораи лоиҳаҳои марбут ба ҳалли мушкилоти барномаи таълимии миллӣ оид ба таълими ТИК бошад, маҳдуд аст. Дар маҷмуъ шумораи мутахассисони соҳибтахассус барои рушди иқтисоди рақамӣ дар Тоҷикистон нокифоя буда, ҷиҳати таъмини рушди ояндаи иқтисоди рақамӣ шумораи онҳо бояд зиёд карда шавад. Гарчанд ташаббусҳои калон, ба монанди «Стартап Чойхона» ва «Ҳафтаи глобалии рушди соҳибкорӣ» сарчашмаи асосии рушди малакаҳои соҳибкорӣ, маблағгузорӣ ва ба роҳ мондани робитаҳои ҳамкорӣ буда, танҳо соҳаҳои муайянро дар шаҳр ба таври маҳдуд фаро мегиранд. Барои рушди малакаҳо оид ба ТИК зарур аст, ки барномаҳои омӯзишӣ дар сатҳи миллӣ амалӣ карда шаванд. Барои таъмини бахши хусусии рақамӣ бо қувваи кории соҳибтахассус дар солҳои наздик барои Тоҷикистон амалисозии лоиҳаҳо аз ҷониби ташкилотҳои рушд, ҳамкории минтақавӣ ва истифодаи таҷрибаи байналмилалӣ ниҳоят муҳим мебошад.

Нақшаи амали солҳои 2025-2027 Барномаи савдои электронӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2025-2029

ниг. ба Замима