Бо қарори Ҳукумати
Ҷумҳурии Тоҷикистон
аз 27 феврали соли 2009 № 123
тасдиқ шудааст
Барномаи давлатии экологии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2009-2019
1. Асосҳои илмӣ ва иқтисодии Барнома
Барномаи давлатии экологии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2009-2019 (минбаъд Барнома) ин ҳуҷҷати асосии давлатӣ ба шумор меравад, ки самтҳои асосии рушди устувори ҷомеа, мувозинати захираҳои табиӣ ва истифодабарандагони он, ташкил ва ҳамоҳангсозии муносибати истифодабарандагони захираҳои табиӣ ва худи табиат, рушди солими ҷомеа, истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ, инчунин роҳҳои барқароркунии фазои экологии вайроншударо муайян менамояд. Иҷрои тадбирҳои пешбинигардидаи Барнома имконият медиҳанд, ки дар ҷумҳурӣ оид ба истифодаи самараноки сарватҳои табиӣ ва беҳтар намудани муҳити зист корҳои муайян ба сомон расонида шавад, зеро дар ҷомеа ҳоло ҳам проблемаҳои экологии ҳалношуда боқӣ мондаанд.
Амали Барнома барои ба давраи рушди устувор гузаштани мамлакат, баҳри баланд бардоштани сатҳи иҷтимоию иқтисодӣ ҳангоми ба гардиш даровардани захираҳои нав ва ҳаҷман калони табиӣ (замин, об, ҳаво, наботот, ҷангал, сарватҳои зеризаминӣ) пешбинӣ шудааст. Бинобар ин баҳисобгарии қатъии қонуниятҳои экологӣ дар чунин ҳолатҳо зарур аст:
- афзоиши шумораи аҳолӣ ва ба он мувофиқат накардани сатҳи тараққиёти истеҳсолот;
- проблемаҳои ғунҷоиши экологӣ (фазо, ҳудуд, акватория), ҳамчунин минтақаи ҷойгиршавии объектҳои алоҳидаи нодири табиӣ ва дигар равандҳои экологӣ ҳангоми банақшагирии ҷойгир намудани воситаҳои истеҳсолот ва қувваҳои истеҳсолкунанда;
- ба муносибатҳои иқтисодии бозаргонӣ гузаштани ҷумҳурӣ.
Бояд қайд кард, ки ғайр аз омилҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар минтақаи ҷараёнҳои фаъоли геодинамикӣ, геофизикӣ, биосферӣ ҷойгир шудааст, ки онҳо дар навбати худ ба ҳолатҳои экологии маҳаллӣ, минтақавӣ ва глобалӣ таъсир мерасонанд.
Ба туфайли ин омилҳо ҷумҳурӣ ба яке аз марказҳои ҷаҳонии яхбандии кӯҳӣ (мавҷуд будани миқдори зиёди пиряхҳои бузурги системаҳои Зарафшон, Олой ва Помир) манбаи бойтарини оби нӯшокӣ ва яке аз қадимтарин марказҳои ҷаҳонии кишоварзӣ ва гуногунии биологӣ табдил ёфтааст.
Системаҳои нодири экологии кӯҳии Тоҷикистон бо биёбон ва нимбиёбонҳои бузурги минтақа, аз қабили Токла-макон, Ёркенд, Қизилқум пайваст гардида, дар ташаккули иқлими минтақа мақоми хосаро соҳиб шуда, олами бойтарини набототу ҳайвоноти моҳияти глобалӣ доштаро ба вуҷуд овардааст.
2. Натиҷаҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва экологии Барнома
Барномаи мазкур рушди устувори кишварро аз ҷиҳати иқтисодӣ ва экологӣ, нигоҳ доштани мувозинати табиат ва ҷомеа, ки ба омилҳои экологӣ (нарасидани замин, ифлосшавии муҳити зист, таъминот бо захираҳои об, тақсимот ва нигоҳ доштани ҳолати ҳосилнокии чарогоҳ ва ҷангалзорҳо, тозагии ҳавои атмосфера, истифодаи оқилонаи сарватҳои табиӣ, бехдошти саломатии аҳолӣ, ҳифзи гуногунии биологӣ, бахусус навъҳои нодири аз байн рафтаистодаи наботот ва ҳайвонот) вобаста аст, таъмин менамояд.
Вазифаи Барнома аз иҷрои тадбирҳои зерин иборат аст:
-ҷалб намудани ташкилотҳои давлатӣ, ҷамъиятӣ ва хусусӣ ҷиҳати беҳтар намудани вазъи экологии мамлакат;
-тарбия намудани табақаҳои ҷамъиятӣ, сарфи назар аз ақоиди сиёсӣ ва динӣ баҳри солимгардонии вазъи экологии мамлакат ва истифодаи оқилонаи сарватҳои табиӣ;
-гузаронидани чорабиниҳо оид ба пешгирӣ намудани равандҳои бодхӯрдашавии (эрозия) замин;
-пешгирӣ намудани истифодаи замин бо мақсади кишти зироатҳои каммаҳсул;
-васеъ намудани майдони ҷангалзорҳо, боғҳо, минтақаҳои сабз ва таблиғоти истифодаи мақсадноки онҳо;
-ташкил ва васеъ намудани масоҳати минтақаҳои махсус муҳофизатшаванда;
-ҷорӣ намудани кишти навъҳои зироатҳои сермаҳсул ва ба касалиҳо тобовар дар хоҷагиҳо;
-таъмин намудани тозагии ҳавои атмосфера, об ва истифодаи самараноки сарватҳои табиӣ;
-ба истифодаи ашёи хоми маҳаллии аз ҷиҳати экологӣ бехавф ва аз ҷиҳати иқтисодӣ камхарҷ гузаронидани саноат;
-мусоидат намудан ба истифода ва рушди технологияи кампартов;
-пурзӯр намудани назорат ҷиҳати кам намудани партовҳо то сатҳи меъёрӣ ва аз меъёр кам;
-ҷалби вазорату идораҳо, истифодабарандагони табиат ва ташкилотҳои байналмилалӣ ҷиҳати маблағгузорӣ намудани барномаҳои экологӣ;
-бунёди фазои аз ҷиҳати экологӣ тоза ҷиҳати беҳтар намудани солимии аҳолӣ.
3. Асосҳои ҳуқуқии Барнома
Барнома тибқи талаботҳои Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ҳифзи табиат", "Дар бораи экспертизаи экологӣ", "Дар бораи олами ҳайвонот", "Дар бораи фаъолияти обуҳавошиносӣ", "Дар бораи хоҷагии деҳқонӣ (фермерӣ)", "Дар бораи истифодаи замин", "Дар бораи ислоҳоти замин", "Дар бораи сарватҳои зеризаминӣ", "Дар бораи карантини растанӣ", "Дар бораи бехатарии биологӣ", "Дар бораи партовҳои истеҳсолӣ ва истеъмолӣ", "Дар бораи ҳифзи ҳавои атмосфера", кодексҳои об, замин, ҷиноӣ ва ҷангал, ҳамчунин дигар санадҳои меъёрию ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия шуда, риояи ҳуқуқи ҳар як шаҳрвандро ба бехатарии экологӣ, ба даст овардани маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ тоза, фазои тозаи экологӣ, дастрасӣ ба иттилооти экологӣ, имконияти саҳмгузорӣ ба солимгардонии вазъи экологӣ (кӯмаки маънавӣ, моддӣ ва молиявӣ) таъмин менамояд.
Барнома аз ташкилоту корхонаҳо ва мақомоти назоратии давлатӣ нигоҳ доштани баробарии экологӣ, иҷрои дастурҳо, тавсияҳо ва пешниҳодҳоро талаб намуда, ҷиҳати ширкат дар кори гузаронидани экспертизаи экологии ҷамъиятии иншоотҳо, техника ва технологияи дар истеҳсолот истифодашаванда имконият фароҳам меорад. Ҳамзамон, ҷиҳати пешгирии исрофкорӣ дар истифодаи сарватҳои табиӣ, ҳуқуқвайронкуниҳои экологӣ ва муҳити зист чораҳо меандешад. Барнома ҳамчунин анҷом додани фаъолиятҳои зеринро пешбинӣ мекунад:
-иштирок дар таълимот, семинарҳо, лексияҳо, мубоҳисаҳо, таблиғот, наворбардории филмҳо ва аксбардории экологӣ;
-ташкили иншоотҳои ҳифзи табиат;
-шомил будан ба узвияти созмонҳои экологии байналмилалӣ, ҷумҳуриявӣ ва соҳавӣ;
-суғуртаи шаҳрвандон ва амволи онҳо аз зарарҳои экологӣ.
Барномаи мазкур мақомоти ваколатдори ҳифзи муҳити зист, истифодабарандагони табиат, ташкилоту муассисаҳо ва корхонаҳоро вазифадор менамояд, ки дар таҳия ва тасдиқи санадҳои меъёрию қонунгузорӣ, ҳуҷҷатҳои дастурию методӣ, қоида ва тартибҳо, ки муҳофизати табиат ва экологияро ба танзим медароранд, саҳмгузорӣ намоянд.
4. Таъиноти Барнома
Мутобиқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъмини иҷрои Барнома ба зиммаи ҳамаи вазорату идора, муассиса, ташкилоту корхона ва хоҷагиҳо, аз ҷумла корхонаҳои муштарак, сарфи назар аз шакли моликият ва тобеияташон, ки фаъолияташон ба истифодаи табиат алоқаманд буда, ба вазъи экологии ҷумҳурӣ таъсир мерасонад, гузошта шудааст. Ҳамоҳангсозӣ ва таъмини назорат аз болои иҷрои Барномаи мазкур ба зиммаи мақомоти ҳифзи мухити зист гузошта шудааст.
Барнома механизми танзимкунандаи вазъияти экологӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ҳуҷҷати ӯҳдадоркунанда барои истифодабарандагони табиат ҷиҳати ҳалли масъалаҳои экологӣ дар фаъолияти онҳо мебошад.
Барнома барои иҷрои масъалаҳои зерин равона шудааст:
- истифодаи васеъ, пурсамар ва оқилонаи сарватҳои табиӣ;
- ташкили истеҳсолоти аз ҷиҳати экологӣ бехатар;
- татбиқ ва истифодаи технологияи аз ҷиҳати экологӣ бехавф;
- метод ва қоидаҳои судманди истифодаи табиат, ки ба шаклҳои гуногуни моликият (давлатӣ, шахсӣ, иҷоравӣ, муштарак ва ғайра) асос ёфтаанд.
Бо дарназардошти масъалаҳои зикршуда Барнома имконият медиҳад, ки:
-механизми фаъолият дар бахши ҳифзи муҳити зист мустаҳкам карда шуда, масъулияти мақомоти давлатӣ ва ҷомеа барои рушди устувори экологӣ баланд бардошта шавад;
-диққати истифодабарандагони табиат ба масъалаҳои афзалиятноки ҳифзи табиат, истифодаи оқилонаи сарватҳои табиӣ, устувории экологӣ, ки ба ҳуҷҷатҳои дастурию методӣ асос ёфтаанд, ҷалб карда шавад;
-бунёди фаъолияти устувори истифодаи табиат дар сатҳи миллӣ, минтақавӣ ва глобалӣ таъмин карда шавад;
-механизми сиёсати экологӣ ва идоракунӣ (низоми додани иҷозатномаҳо, тартиб ва методологияи арзёбии таъсир ба муҳити зист), механизмҳои иқтисодии истифодаи табиат таҳия карда шавад;
-сиёсати пешгирифтаи давлат дар бахши ҳифзи муҳити зист бо фаъолияти ҷомеа ҳамоҳанг сохта шавад;
-муассиса ва ҷамъиятҳои нави экологӣ ташкил карда шаванд;
-тадқиқоти илмии соҳавӣ анҷом дода шавад;
-оид ба ҳолати муҳити зист маърӯзаҳо, лоиҳаҳо ва иттилоот омода карда шаванд.
5. Номгӯи барномаҳои давлатии марбут ба ҳифз, ва истифодаи сарватҳои табиӣ ва рушди хоҷагаи халқ
Дар шароити кунунӣ масъалаҳои муҳими экологӣ дар доираи барномаҳои зерини миллӣ ҳал шуда истодаанд:
-Барномаи давлатии маърифат ва тарбияи экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2000 ва дар давраи то соли 2010;
-Нақшаи миллии амалиёт оид ба беҳдошти муҳити зист (2000);
-Нақшаи миллии амалиёт оид ба мубориза алайҳи биёбоншавӣ (2001);
-Барномаи миллӣ ва Нақшаи амалиёт оид ба кам кардани моддаҳои вайронкунандаи қабати озон (2001);
-Стратегияи миллии ҳифзи саломатии омма (2002);
-Нақшаи миллии амалиёт оид ба кам кардани оқибатҳои тағйирёбии иқлим (2002);
-Эъломияи нахустини миллӣ дар бораи тағйирёбии иқлим (2003);
-Стратегияи миллӣ ва Нақшаи амалиёт барои нигоҳдорӣ ва истифодаи оқилонаи гуногунии биологии Ҷумҳурии Тоҷикистон (2003);
-Барномаи давлатии рушди ҳудудҳои табиии махсус ҳифзшаванда барои солҳои 2005-2015;
-Барномаи рушди хоҷагии ҷангали Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2006-2015 (2005)
-Нақшаи миллии амалиёт оид ба ҳифзи муҳити зист (2006)
-Консепсияи гузариши Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди устувор (2007).
Барномаҳои мазкур ба ҳалли масъалаҳои экологӣ, аз қабили пешгирии эрозияи замин, барқарорсозии сифати об ва ҳаво, ҷорӣ кардани технологияи аз ҷиҳати экологӣ мусоиди истеҳсолоти саноатӣ ва сарфаи энергия, болоравии сатҳи сиҳатии омма, оқибатҳои номусоиди тағйирёбии иқлим мусоидат намуда, рушди устувор ва ҳифзи гуногунии биологиро таъмин мекунанд.
6. Арзёбии ҳолати экологии Ҷумҳурии Тоҷикистон
Ҳудуди Тоҷикистон аз рӯи шароитҳои ботаникӣ-ҷуғрофӣ, релеф, сохти геологӣ, таркиби олами наботот ва ҳайвонот ва хусусиятҳои фишори экологӣ ба музофотҳои табиии Суғду Зарафшон, Тоҷикистони Марказӣ, Тоҷикистони Ҷанубӣ ва Бадахшони кӯҳӣ тақсим мешавад, ки онҳо дар навбати худ боз ба зерминтақаҳо тақсим мешаванд.
Музофоти Суғду Зарафшон ҳудуди хеле калони Тияншони Ғарбӣ ва қисми шимолу ғарбии системаи кӯҳии Помиру Олойро ишғол менамояд. Элементҳои асосии орографиро қаторкӯҳҳои Қурама, Туркистон, кӯҳҳои Муғултоғ ва пастхамии Фарғона, ки дар натиҷаи тектоногенези герсинӣ ва алпӣ пайдо шудаанд, ташкил медиҳанд.
Дар ин ҷо такшонҳои давраи чорум, неогенӣ, палеогенӣ ва ҷинсҳои интрузивӣ бештар паҳн гардидаанд. Қабати болоии хок аз хокҳои хокистарранг ва кӯҳию даштӣ иборат аст. Дар минтақаи назди Сирдарё, Истаравшан ва Исфара иқлим континенталӣ ва нисбатан хушк буда, ҳарорати миёнаи солона аз -2 то +7шС зиёд нест, миқдори боришоти атмосферӣ ба ҳисоби миёна дар як сол дар ҳудуди 300-350 мм каму зиёд мешавад. Дарёи Сир ва обанбори Қайроққум захираҳои асосии обӣ маҳсуб меёбанд.
Наботот аз ҷангал ва тоқаҷангалҳои арча, растаниҳои кӯҳию даштӣ, туғай ва нимбиёбонӣ иборат аст. Олами ҳайвонот аз паррандагон, хазандагон ва ширхӯрон бой аст.
Иқлими Зарафшон нисбатан салқин мебошад. Ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво аз 10-11шС баланд намешавад, боришнокӣ дар як сол 400-700 мм аст. Дар қисми баландкӯҳи ноҳия гиреҳи яхбандии Зарафшон ҷойгир шудааст. Кӯлҳои бисёри дар натиҷаи фурӯравии қисмҳои кӯҳӣ пайдошуда вомехӯранд, ки дар байни онҳо Искандаркӯл ва Кӯли калон аз ҳама бузургтар мебошанд.
Аз наботот бешаҳо ва тоқаҷангалҳои арчагӣ, нимсаваннаҳои калоналаф, растаниҳои кӯҳию даштӣ бартарӣ доранд. Аз ҳайати олами ҳайвонот намудҳои бешагӣ ва баландкӯҳӣ - барси барфӣ (Unica unica), бузи кӯҳии сибирӣ (Capra sibirica), хуки ёбоӣ (Sus scrofa), суғур (Marmota) ва паррандагон бештар вомехӯранд.
Музофоти Тоҷикистони Марказӣ қисми марказии Тоҷикистонро якҷоя бо қаторкӯҳҳои Қаротегин, Вахш, Дарвоз, Олой, қаторкӯҳи Петри Якум ва Ҳазратишоҳ, пастхамиҳои байникӯҳии Қаротегин, Сурхоб ва Обихингов ишғол менамояд.
Дар ин музофот, дар қатори таҳнишинҳои палеоген-неоген-давраи чорум боз пайдоишҳои докембригӣ ва ҷинсҳои интрузивӣ вомехӯранд. Ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво +14-16шС, боришот 800-1500 мм-ро дар як сол ташкил медиҳад. Барфҳои яхбаста бисёранд. Кӯлҳои кӯҳӣ аз ҷиҳати андоза чандон калон набуда, кам вомехӯранд, захираҳои асосии обӣ дарёҳои Кофарниҳон, Қаратоғ ва Варзоб мебошанд.
Аз ҷиҳати таркиби растанӣ ноҳия аз ҳама бойтар буда, аз бешаҳои арчагӣ, паҳнбарг, ксерофитӣ, тоқаҷангалҳо, марғзорҳои алпӣ ва субалпӣ, набототи нимсаваннагӣ ва кӯҳию даштӣ иборат мебошад. Олами набототаш на камтар аз 3,5 ҳазор намуди растаниҳои гулдор ва спорагиро ташкил медиҳад. Иқлими минтақаи Сарихосор, Ҳулбук ва минтақаи назди Дарвоз гуногун ва асосан континенталӣ ва салқин мебошад. Ҳарорати миёнаи солона +11шС, боришот 500-1000 мм-ро дар як сол ташкил медиҳад. Аз ин ҷо дарёҳои хеле калони Тоҷикистон - Вахш, Сурхоб, Оқсу, Обихингов сарчашма мегиранд, ки дар болооби онҳо қуллаҳои аз ҳама баландтарин ва пиряхҳои калон, аз он ҷумла қисми яхбандии Помир, ки дар он 40 %-и пиряхҳои Осиёи Марказӣ ҷамъ шудаанд, воқеъ гардидааст. Кӯлҳои моренӣ вомехӯранд.
Олами наботот хеле гуногун буда, дар онҳо бешаҳои мезофилӣ, нимсаваннаҳои калоналаф тоқаҷангалҳои ксерофитӣ, даштҳои кӯҳӣ ва марғзорҳои алпӣ бартарӣ доранд. Олами наботот зиёда аз 4000 растаниҳои олии гулдор ва спорагаро дар бар мегирад.
Дар худуди ноҳия қариб ҳамаи намудҳои хайвоноти ширхӯр ва паррандагони дар Тоҷикистон мавҷудбуда зиндагӣ мекунанд, тақрибан 50%-и намудҳои нодир ва эндемии растаниҳо ва ҳайвонот вомехӯранд. Маҷмӯи растаниҳои аз ҳама пурқимат ва намудҳои эндемӣ дар ҳудуди ҳамин ноҳия мавҷуданд.
Музофоти Тоҷикистони Ҷанубӣ қисми ҷанубии Помиру Олойро, ки аз қаторкӯҳҳои начандон калони Боботоғ, Оқтой, Туюнтой, Тероклитой, Чолтой ва Ҷилонтой иборат аст, ишғол менамояд. Онҳо тадриҷан ба оазисҳои Фархору Панҷ, Вахш, Бешкенту Шаҳритус мегузаранд, ки таназзули Тоҷикистони Ҷанубӣ ном гирифта, аз таҳнишинҳои давраи мел, чорум ва неоген таркиб ёфтаанд.
Дар ин ҷо, дар поёноби дарёҳои Панҷ, Вахш, Кофарниҳон дарёи пуробтарин ва калони Осиёи Марказӣ - Амударё ташаккул меёбад. Хокҳо аз хокҳои хокистарранги сиёҳтоб ва равшан иборатанд.
Иқлим хушк ва гарм аст. Ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво ба 15-17шС, боришот ба 150-200 мм дар як сол мерасад. Қисми зиёди заминҳо дар хоҷагии қишлоқ истифода бурда мешаванд. Экосистемаҳои антропогенӣ бартарӣ доранд.
Қабати набототӣ гуногун аст ва аз растаниҳои биёбонӣ-регӣ, туғаӣ ва тоқаҷангалҳои ксерофитӣ иборат мебошад. Олами ҳайвонот бо хазандагон, ширхӯрон ва паррандагон бой буда, дар байни онҳо намудҳои нодир ва эндемӣ бисёранд.
Музофоти Кӯҳистони Бадахшон қисми махсусан баландкӯҳи қаторкӯҳҳои Дарвоз, Ванҷ, Язғулом, Шохдара, Шуғнон, Ваҳон, Ишкошим, Рӯшон, Наздиолой, Аличӯли Шимолӣ ва Ҷанубӣ, қаторкӯҳҳои Музкӯлро ишғол менамояд, ки дар онҳо ҷинсҳои докембрӣ, интрузиҳои ҷинсҳои системаҳои юра, ангиштсанг ва триас бартарӣ доранд.
Иқлими қисми ғарбии музофот салқин ва баъзан беҳад сард аст. Ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво ба -2+7шС, боришот ба 300 мм дар як сол мерасад. Дар ин ҳудуд гиреҳи яхбандии Помир ва аз ҳама масоҳаташ калон пиряхи Федченко (130 км(3)) ҷойгир шудааст. Яхбандии аз ҳама қадим ба аввали давраи чорум рост меояд. Дар ин ҷой кӯлҳои калони тармагӣ ва моренӣ - Сарез, Яшилкӯл ва Зоркӯл ҷойгир шудаанд.
Набототи Помири Ғарбӣ нисбатан тунук ҷойгир шуда, даштҳои кӯҳӣ, бешаҳои майдабарг ва марғзорҳои криофитӣ бартарӣ доранд. Олами наботот аз 1500 намуд зиёд нест.
Набототи дарахтию буттагӣ порча-порча дар поёноби дарёҳо ва дар ҷойи баромади обҳои зеризаминӣ вомехӯранд. Аз ширхӯрони калонҷусса барси барфӣ (Unica unica), бузи кӯҳии сибирӣ (Capra sibirica) ва гӯсфанди кӯҳии помирӣ (архар) (Ovis ammon) зиндагӣ мекунанд.
Музофоти Помири Шарқӣ бо иқлими сард, фарқ мекунад, ҳарорати миёнаи солона аз -6+1шС баланд нест. Аз ин ҷо бисёр дарёҳо сарчашма мегиранд ва дар ин ҷой кӯли аз ҳама калон-Қаракӯл ҷойгир шудааст.
Қабати набототӣ тунук буда, асосан аз навъҳои биёбонӣ, марғзорҳои криофитӣ ва ботлоқии баландкӯҳӣ иборат мебошад. Олами наботот аз 250-300 намуд зиёд нест. Олами ҳайвонот бо ҳамроҳии бемӯҳраҳо на бештар аз 600-800 намудро дар бар мегирад. Ҳайвонҳои бештар ба ин ҷойҳо хос - гӯсфанди кӯҳии помирӣ (архар) (Ovis ammon), бузи кӯҳии сибирӣ (Capra sibirica), суғур (Marmota caudata), барси барфӣ (Unica unica), харгӯши толай (Lepus tolai) ва гурги сурх (Cuon aipinus) мебошанд.
7. Роҳҳои солимгардонии вазъи экологӣ
Табиати нодири Тоҷикистон ба вазъи экологӣ - иқтисодии миллӣ, минтақавӣ ва глобалӣ таъсири назаррас расонида, инчунин аҳамияти нигоҳдории генофонди олами наботот ва ҳайвонотро дошта, нигоҳдории мувозинати экологиро таъмин менамояд. Бинобар ин барои солимгардонии вазъи экологии Тоҷикистон тамоми усулҳо ва воситаҳоро истифода бурда, таваҷҷӯҳи ҷомеаи ҷаҳонро ҷалб бояд кард.
Дар бобати беҳдошти ҳолати экологии замин ва истифодаи оқилонаи он пешниҳод карда мешавад:
-барқарорсозии замин дар системаи саноати маъданҳои кӯҳӣ ва роҳҳои нақлиётии ба он алоқаманд;
-таҳия ва татбиқи чорабиниҳо ҷиҳати пешгирии бодхӯрӣ дар заминҳои обӣ ва лалмӣ;
-таҳия ва татбиқи усулҳои нави паст кардани сатҳи обҳои зеризаминӣ дар қаламрави вилоятҳои Хатлон ва Суғд;
-таҳия ва татбиқи чорабиниҳо оид ба беҳтар намудани ҳолати шӯрзаминҳо дар қаламрави вилояти Хатлон;
-танзими чаронидани чорво дар чарогоҳҳои зимистона ва қисман тобистона бо мақсади пешгирии таназзули замин;
-бунёди боғҳо дар кӯҳдоманҳо;
-васеъ намудани майдони дарахтзорҳо бо мақсади пешгирии бодхӯрии заминҳо;
-истифодаи заминҳои доманкӯҳҳои водиҳои Ҳисору Рашт ва вилоятҳои Хатлону Суғд барои парвариши зироатҳои хӯроки чорво;
-азхудкунии заминҳои нав бо дарназардошти риояи талаботҳои экологӣ дар майдонҳои хурди доманакӯҳҳо;
-азнавбарқароркунӣ ва таҷдиди ҷангалзор;
-тартиб додани харитаи фонди замин ва дурнамои заминсозӣ;
-муайян кардани динамикаи ба фаъолияти хоҷагидорӣ ҷалб намудани заминҳои нав, иваз намудани шакли азхудкунии заминҳо ҷиҳати истифодаи навъҳои гуногуни кишоварзӣ;
-пешгӯии тағйирёбии сифати заминҳо бар асари равандҳои табиӣ дар натиҷаи фаъолияти хоҷагидорӣ;
-дар асоси баҳои иқтисодии замин ва хароҷот ҷиҳати ҳифзу барқарорсозии он муайян кардани бартарияти иқтисодии хароҷот оид ба ҳифзи замин;
-муқаррар намудани андозаи зараре, ки ба хоҷагии халқ аз ифлосшавӣ, бодхӯрӣ ва шӯразор шудани заминҳо мерасад;
-татбиқи чорабиниҳои аз назари экологӣ мақсадноки истифодаи чарогоҳҳо, пеш аз ҳама дар чарогоҳҳои зимистона ва беҳтар намудани ҳосилнокии чарогоҳҳо;
- тағйир додани тартиби истифодаи замин дар ҳудуди заминҳои бодхурдашуда;
-ҳатмӣ будани хулосаи мақомоти ҳифзи муҳити зист ҳангоми ҷудо кардани замин ва барасмиятдарории асноди заминистифодабарӣ;
-огоҳонидани заминистифодабарандагони нав оид ба мавҷудияти намудҳои ҳайвонот ва набототи махсус ҳифзшаванда (пеш аз ҳама намудҳое, ки ба Китоби Сурх шомиланд) ва барои ҳифзи ин намудҳо ӯҳдадор намудани онҳо;
-ҳангоми ба иҷора додани замин ва сарватҳои дигари табиӣ дар шартномаҳо нишон додани чорабиниҳо оид ба беҳтар кардани ҳолати экологӣ ва маблағгузориҳо ҷиҳати беҳтар намудани иншооти истифодашаванда;
-таҳия ва такмили асосҳои экологию иқтисодии системаи истифодаи замин, кишту кор ва самтҳои асосии муҳофизати замин дар ҷумҳурӣ;
-таҳияи усулҳое, ки низоми мусоиди ҳарорату намидиҳии қабати ҳосилхези заминро дар давраи инкишоф ва нашъунамои зироатҳо дар шароитҳои гуногуни физикию ҷуғрофӣ таъмин мекунанд, аз ҷиҳати илмӣ асоснок кардани меъёрҳои обёрӣ, ки хароҷоти аслии истифодаи обро ба ҳар як гектари обёришаванда паст мекунанд ва ба ин меъёрҳо мутобиқ гардонидани онҳо.
8. Беҳтар намудани ҳолати захираҳои об
Об сарчашмаи ҳаёт аст. Аз ин лиҳоз барои ҳифз ва беҳтар намудани ҳолати захираҳои об амалӣ намудани тадбирҳои зерин зарур аст:
-бақайдгирии (инвентаризатсияи) манбаҳои захираҳои об;
-пурзӯр кардани талаботи қонунгузории ҳифзи табиат оид ба манбаҳои захираҳои об;
- беҳтар намудан ва азнавсозии шабакаи обёрӣ дар ҷумҳурӣ;
-муқаррар намудани низоми қатъии кор дар ҳамаи нуқтаҳои обдиҳӣ;
-азнавсозӣ ва васеъ намудани иншооти обтозакунанда дар шаҳрҳои Душанбе, Хуҷанд, Қурғонтеппа, Кӯлоб, Турсунзода, Исфара, Конибодом, Қайроққум, Чкалов ва маркази ноҳияҳое, ки дар ҳудуди минтақаҳои муҳофизатӣ ва захираҳои обҳои зеризаминӣ ҷойгиранд;
-ташкили реҷаи назорати ҳолати пиряҳҳо, кӯлҳо ва дигар манбаҳои об;
-ба тартиб даровардани низоми кори иншоотҳои обӣ дар корхонаҳои саноатӣ;
-гузаронидани корҳои илмию тадқиқотӣ дар минтақаҳои ҷамъшавии захираҳои об;
-ҷорӣ намудани технологияи нави тоза кардан ва ба сатҳи меъёрҳои қабулшуда расонидани сифати обҳои нӯшокӣ;
-таъсиси махзани маълумот ва системаҳои иттилоотӣ оид ба ташаккул ва истифодаи захираҳои об;
-ба низом даровардани ташкил ва фаъолияти Ассотсиатсияҳои истифодабарандагони об;
-татбиқи "Барномаи беҳтар намудани таъмини аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо оби тозаи нӯшокӣ барои солҳои 2008-2020";
-то соли 2012 гузаштан ба идоракунии ҳамгироишуда оид ба истифода ва ҳифзи захираҳои оби навъҳои ҳавзӣ;
-тавсияҳо дар бораи истифодаи васеи захираҳои об барои эҳтиёҷоти хоҷагиҳои моҳипарвар ва истироҳатгоҳҳо;
-истифодаи оқилона ва муҳофизати сарчашмаҳои обҳои маъданӣ, термалӣ ва табобатӣ;
-муоинаи доимии таркиби оби дарёҳо, каналҳои магистралӣ ва обанборҳо бо мақсади ошкор намудани металлҳои вазнин, пестидсидҳо ва ғайра;
-муайян кардани қонунияти ташаккулёбии захираҳои об (сифат, миқдор, ҳолати санитарӣ - эпидемиологӣ);
-муайян намудани манбаҳои асосии ифлосшавии захираҳои об дар минтақаҳои ҷуғрофӣ ва роҳҳои бартараф намудани онҳо;
-арзёбии самаранокии фаъолияти иншооти обтозакунанда ва дигар чорабиниҳо дар миқёси ноҳияҳо ва таҳияи тавсияҳо оид ба беҳтар намудани онҳо.
-ба талаботи меъёрӣ расонидани сифати оби нӯшокӣ ва партовҳои обӣ;
-ба тартиб даровардани низоми истифодабарии об дар корхонаҳои саноатие, ки шабакаи маҳаллии тозакунии марказҳои обро надоранд;
-тадриҷан зиёд намудани ҳаҷми оби такроран истифодашаванда дар корхонаҳои саноатӣ;
-давра ба давра кам намудани ҳаҷми партовҳои ифлоскунанда ба обанборҳо, дарёҳо, кӯлҳо ва муҳити атроф;
-лоиҳакашии иншооти нави обтозакунӣ ва азнавсозии иншоотҳои амалкунанда.
9. Беҳтар намудани вазъи ҳавои атмосферӣ
Вазъи ҳавои атмосферӣ ба тамоми олами зинда ва ғайризинда, пеш аз ҳама ба саломатии инсон таъсир мерасонад. Дар баробари рушди иқтисодиёт проблемаи ифлосшавии ҳаво боз ҳам ҷиддитар мегардад. Аз ин лиҳоз, барои мусоидат ба беҳтар намудани вазъи ҳавои атмосферӣ андешидани чораҳои зерин зарур аст:
-гузаронидани таҳлили ҳолати ҳавои атмосферӣ вобаста ба ҳар як ноҳия ва ба ҳар як манбаҳои истихроҷи партовҳо;
-арзёбии самаранокии чорабиниҳои ҳифзи ҳавои атмосферии ҳар як корхона ва хати технологӣ;
-таҳияи маҷмӯи чорабиниҳо оид ба беҳтар кардани вазъият, паст кардани ҳаҷм ва таркиби моддаҳои истихроҷшаванда ба муҳити зист;
-ташкили махзани маълумот дар бораи ҳолати ифлосшавии ҳавои атмосферӣ дар шароити гуногуни иқлим ва реҷаи истихроҷ;
-муайян намудани минтақаҳое, ки омехтаҳои зараровари таркиби ҳавои онҳо аз меъёр зиёд аст ва таҳияи чорабиниҳо оид ба ҳифзи ҳаво дар шаҳрҳои Исфара, Конибодом, Хуҷанд, Турсунзода, Душанбе, Ёвон, Сарбанд ва Кӯлоб;
-назорати қатъӣ ва танзими миқдори истихроҷи моддаҳои ифлоскунанда аз манбаҳои доимии корхонаҳои саноатии шаҳрҳои калон ба ҳавои атмосферӣ;
-назорати қатъӣ аз болои истихроҷи моддаҳои ифлоскунандаи воситаҳо нақлиётӣ;
-таҳия ва татбиқи низоми зудамалкунандаи огоҳкунии аҳолӣ аз хатари заҳролудшавӣ аз истихроҷи моддаҳои заҳрнок;
-ба итмом расонидани шиносномадиҳии экологии корхонаҳои саноатӣ;
-таҳияи усулҳои муайянсозии мавҷудияти омехтаҳои зараровари таркиби ҳаво;
-такмили усули кашонидани моддаҳои ифлоскунанда ба масофаҳои дур, аз ҷумла ба давлатҳои дигар;
-таҳқиқи пурраи манфиати ҷамъоварӣ ва сикергизми моддаҳои ифлоскунандаи ҳавои атмосферие, ки барои инсон ва муҳити зист зарароваранд;
-бо дарназардошти ҷамъоварӣ ва безараргардонии моддаҳои ифлоскунандаи ҳавои атмосферӣ таҳия намудани меъёрҳо ва стандартҳои минтақавии сифати ҳавои атмосферӣ.
10. Истифодаи оқилонаи қаъри замин
Тоҷикистон дорои захираҳои бойи сарватҳои зеризаминӣ мебошад. Иҷрои чорабиниҳои зерин ба истифодаи оқилонаи сарватҳои зеризаминӣ мусоидат мекунанд:
-таҳияи усулҳои аз ҷиҳати экологӣ бехатари ҷустуҷӯи геологӣ ва истихроҷи ашёи хоми маъданӣ.
-гузаронидани тадқиқот оид ба такмили усулҳои безараргардонии партовҳои сахти маишӣ (сӯзондан, усулҳои биохимиявӣ) бо мақсади пешгирии ба муҳити зист ворид шудани металлҳои вазнин ва ксенобиотикҳо;
-таҳия ва такмили технологии гардишӣ, безараргардонии омехтаҳо ва гӯронидани моддаҳои зараровар;
-дар давраи солҳои 2009 - 2012 ҳал кардани проблемаи тағйири самти фаъолияти хоҷагии халқ ҷиҳати сарфаи захираҳо ва истеҳсолоти аз ҷиҳати экологӣ бехавф бо роҳи азнавтаҷҳизонии техникӣ дар ҳамаи соҳаҳои корхонаҳои саноатӣ ва хоҷагии қишлоқ, татбиқи раванди технологӣ ва истеҳсолоти кампартов ва бепартов. Барои ин зарур аст:
-таҳияи консепсияҳо, дурнамоҳо ва барномаҳои аз ҷиҳати илмӣ асосноки истеҳсолоти саноатӣ бо шарти таъмини мувозинати экологӣ, нигоҳдорӣ ва равнақи биосфера;
-таҳия ва ҷорӣ намудани низоми мусоиди идоракунии сифати системаи экологию иқтисодие, ки ба истифодаи технологияи аз назари экологӣ тоза ва реҷаи истифодабарӣ асоснок карда шудааст;
-таҳия ва татбиқи марҳилавии системаи алтернативии сарфаи энергия, ки бехатарии экологӣ ва сарфаи манбаҳои энергетикиро таъмин мекунад;
-суръат бахшидан ба азнавтаҷҳизонӣ ва азнавсозии корхонаҳои фаъолияткунанда, дар навбати аввал корхонаҳои аз ҷиҳати экологӣ ба бӯҳрон дучоршуда.
Бинобар ташкил шудани корхонаҳои шахсӣ, ҷамъиятҳои саҳомӣ ва амсоли онҳо, тибқи талаботи Барномаи давлатӣ, аз нуқтаи назари минтақавӣ оид ба ноҳияҳои саноатии ҷумҳурӣ, ташкили низоми ягонаи безараргардонӣ ва коркарди (пеш аз ҳама) дақиқи партовҳои заҳрнок (саноатӣ, маишӣ, кишоварзӣ, тиббӣ). Ба инҳо метавонанд партовгоҳҳо (полигон), корхонаҳои истеҳсоли маводи сохтмон дохил шаванд, ки вобаста ба хусусияти истеҳсолӣ бо коркард (ва безараргардони) -и як қатор масолеҳи заҳрнок ва дигар истеҳсолот машғуланд.
Дар истеҳсолоти хоҷагии халқ бояд сохтори истеҳсолӣ доимо такмил ёбад, азхудкунӣ ва ривоҷи равандҳои сифатан нави технологӣ, ки ба сарфаи захираҳо ва бехатарии экологӣ мусоидат мекунанд, анҷом дода шавад.
11. Беҳтар намудани ҳолати экологии наботот, аз ҷумла ҷангалҳо
Нигоҳ доштани баробарвазнӣ дар табиат аз бисёр ҷиҳат ба беҳтар намудани олами наботот - бунёди ҷангал вобаста аст. Барои ҳалли проблемаҳои дар ин бахш ҷойдошта, иҷрои чорабиниҳои зерин ба мақсад мувофиқ аст:
-нигоҳ доштани гуногунии биологӣ, пурзӯр кардани ҳифзи ҷангал ва олами наботот, муҳайё намудани муҳити тозаи экологӣ;
-таҳияи Кодекси нави ҷангали Ҷумҳурии Тоҷикистон, Низомномаи ҷангалбунёдкунӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқии мутобиқ ба меъёрҳои байналмилалӣ;
-баргардонидани заминҳои чарогоҳҳои фонди давлатии ҷангал аз корхонаҳои кишоварзӣ ба хоҷагиҳои давлатии ҷангал, гирифтани сертификати ҳуқуқи истифодаи замин;
-ташкил ва танзими сохтори ҷангал, заминсозӣ ва харитасозии ҷангал;
-ба роҳ мондани парвариши навъҳои нодири чормағз, писта, хуч, ангат, бодом, санавбар ва дигар меваҳои худрӯи ҷангал, таъсиси плантатсияи онҳо бо истифода аз дастовардҳои селексионӣ;
-бунёд ва барқароркунии хатҳои муҳофизатии ҷангал, боғҳо, плантатсияҳо бо мақсади ҳифзи заминҳо аз эрозия ва дар навбати худ таъмин намудани аҳолӣ бо ҷойи кор, мева, чӯб ва инчунин ҳосилнок гардонидани чарогоҳҳо;
-бунёд намудани минтақаҳои муҳофизатӣ дар қад-қади шоҳроҳҳо ва гирду атрофи заминҳои кишоварзӣ;
-сол то сол зиёд намудани маблағгузории соҳа барои корҳои ҷангалбунёдкунӣ, ҳифзи ҷангалзор аз сӯхтор ва хашаротҳои зараррасон, зиёд намудани маоши кормандони соҳа;
-бо воситаҳои асосии техникӣ ва лавозимоти корӣ таъмин намудани хоҷагии ҷангал;
-тайёр намудани кадрҳои хоҷагии ҷангал дар дохил ва хориҷи кишвар;
- танзими ташкили шикор дар шикоргоҳҳо ва гузаронидани чорабиниҳои биотехникӣ оид ба ҳифзу нигоҳдории ҳайвоноти ваҳшӣ ва паррандагон;
-ба роҳ мондани кишт ва парварииш гиёҳҳои шифобахш (камол, зира, чукурӣ, зелол, чойкаҳак, ширинбия, чоқла ва дигарҳо) ва растаниҳои доруворӣ барои таъмини аҳолӣ бо дорувории аз ҷиҳати экологӣ безарар;
-ба роҳ мондани туризми кӯҳӣ ва шикори хориҷӣ бо дарназардошти нигоҳдории вазъи экологӣ ва мувозинати табиӣ дар ҷангалзор баҳри воридшавии асъори хориҷӣ ҷиҳати беҳтар намудани ҳолати биотехникии хоҷагиҳо ва вазъи экологӣ;
-гузаронидани баҳисобгирии ҳайвоноти ваҳшӣ ва паррандагон дар қаламрави фонди шикори ҷумҳурӣ;
-ташкили минтақаҳои ҷангалпарварӣ ва ҳоҷагиҳои ҷангал дар заминҳои захираҳои давлатӣ ва заминҳои кишоварзие, ки ҷангал доранд;
-назорати ҷангалҳои заминҳои захираи давлатӣ, хоҷагиҳои деҳқонӣ, фермерӣ, ассотсиатсияҳо, кооперативҳо, ташкилоту муассисаҳо аз тарафи мақомоти идоракунии давлатии хоҷагии ҷангал бо мақсади нигоҳдории гуногунии биологӣ ва ҳифзи олами набототу ҳайвонот ва маводи худрӯи ҷангал, захираи гиёҳҳои шифобахш, чӯбу ҷангал, баҳисобгирии ҳайвоноти ваҳшӣ барои муайян намудани пардохтҳои ҳатмӣ ба буҷет;
-рушди ҳамкорӣ дар таҳия ва татбиқи барномаҳои инвеститсионӣ бо ташкилотҳои хориҷӣ баҳри беҳтар намудани вазъи экологии ҷангал;
-ташкили мактаби ҷангалпарварони ҷавон оид ба баланд бардоштани савияи дониш ва маърифатнокии экологии насли наврас.
12. Беҳтар намудани ҳолати экологии олами ҳайвонот
Шароитҳои иқлимии Тоҷикистон имконият медиҳанд, ки навъҳои ҳайвоноти дар ҷумҳурӣ мавҷудбударо беҳтар намуда, барои афзоиши ҳайвоноти нодир мусоидат карда шавад. Бо мақсади беҳтар намудани вазъи экологии олами ҳайвонот иҷрои чорабиниҳои зерин ба мақсад мувофиқ аст:
-бақайдгирии (инвентаризатсияи) олами ҳайвонот дар ҳудуди минтақаҳои шикор;
-баҳодиҳии маҳалҳои зисти ҳайвоноти ваҳшии ба Китоби Сурх дохилшуда;
-пешбурди мунтазами Китоби Сурх оид ба ҳайвонот;
-ташкили морхонаҳо, катакҳо ва парваришхонаҳо ҷиҳати зиёд намудани намудҳои ҳайвоноти ба Китоби Сурх дохил кардашуда;
-бехтар намудани ҳолати макони зисти намудҳои ҳайвоноти кӯчӣ мувофиқи конвенсияҳо, созишномаҳо ва шартномаҳои байналмилалӣ;
-бақайдгирии намудҳои нодири эндемии олами ҳайвонот дар ҳудуди ҳар як ноҳия;
-ташкили иншоотҳои ҳифзшаванда оид ба ҳифз ва барқарорсозии намудҳои ҳайвоноти нодири аз байн рафтаистода ва намудҳои сайдшавандаи ҳайвоноти ваҳшӣ;
-баҳисобгирӣ, таҳлили қувваҳои истеҳсолкунанда ва ҷойгиронии онҳо бо дарназардошти ғунҷоиши экологии минтақа;
-таъмини обанборҳои моҳипарварии вилояти Хатлон ва Бадахшон бо намудҳои моҳиҳои зудафзоишёбандаи аз ҷиҳати экологӣ фоидаовар;
-таҳия ва татбиқи усулҳои нави мубориза бар зидди ҳашаротҳои зараровар, маблағгузории корҳои илмию тадқиқотӣ дар ин соҳа;
-ташкили баҳисобгирии даврии олами ҳайвонот;
-пурзӯр намудани муҳофизати макони афзоишёбии олами ҳайвонот, бахусус намудҳои нодиру аз байн рафтаистода ва кӯчанда;
-пешбурди Кадастри давлатии олами ҳайвонот;
-аз ҳисоби фоидаи шикори байналмилалӣ, туризм ва шикори саноатӣ беҳтар намудани чорабиниҳои биотехникии саршумори ҳайвоноти шикоршаванда.
13. Беҳтар намудани ҳолати захираҳои истироҳатӣ (рекреатсионӣ)
Табиати зебо, иқлими мусоид ва манзараҳои нодири кишвар барои ташкили минтақаҳои истироҳатӣ, инкишофи шабакаҳои туристӣ мусоидат менамояд. Бо мақсади беҳтар намудани захираҳои истироҳатӣ ва бунёди минтақаҳои нави ҳифзшаванда, иҷрои тадбирҳои зерин муҳим аст:
-ташкили шабакаи минтақаҳои махсус ҳифзшаванда;
-беҳтар намудани ҳолати минтақаҳои махсус ҳифзшавандаи мавҷуда;
-ташкили боғҳои нави миллии таърихию табиӣ;
-бақайдгирии иншоот ва ҳудудҳои нодири табиӣ ва ба онҳо додани мақоми махсус ҳифзшаванда;
-аз нав дида баромадани мақоми мамнӯъгоҳҳо, парваришгоҳҳо ва зарурияти тағйири самти фаъолияти онҳо;
-ташкили мамнӯъгоҳҳо ва парваришгоҳҳои хурд;
-омӯзиши минтақавӣ ва бақайдгирии ҳайвоноти ба Китоби Сурх дохилкардашуда;
-бастани шартномаҳо ва созишномаҳо бо ташкилотҳои байналмилалӣ оид ба ҳифзи намудҳои ба Китоби сурх дохилшуда;
-бақайдгирии ноҳиявии олами наботот ва ҳайвонот;
-муайян намудани минтақаҳои паҳншавии биотсенозҳои нодир, таҳияи усулҳои муҳофизати онҳо дар мамнӯъгоҳҳо, парваришгоҳҳо, боғҳои миллӣ, боғҳои таърихию табиӣ ва минтақаҳои нодири табиӣ;
-тадқиқ ва муқаррар намудани тағйирёбии сарбории захираҳои истироҳатӣ вобаста ба омилҳои гуногун дар ҳудуди қаторкӯҳи Курама, Катасой, кӯҳҳои Фон-Яғноб, Мастчоҳи Кӯҳӣ, Искандаркӯл, парваришгоҳҳои Сари Хосор, Чилдухтарон, Шуғнов (Дараисо, Дузахдара), Қаратоғ, мамнӯъгоҳи "Бешаи палангон" ва ғайра;
- Муассисаи давлатии хоҷагии ҷангал ва шикори Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон якҷоя бо Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳудудҳои мамнӯъгоҳҳои амалкунандаро аз нав дида баромада, иншоотҳои фаъолияткунандаро аз ин ҳудудҳо бароранд;
-бо кормандони илмӣ таъмин намудани мамнуъгоҳҳо, таҳкими фаъолияти илмии онҳо ва бо тартиби муқарраршуда пешбурди "Солномаи табиат";
-дар мамнӯъгоҳи "Дашти Ҷум" барқаррор ва мустаҳкам кардани низоми мамнӯъгоҳӣ, барқарор кардани дидбонгоҳҳои кӯҳна ва сохтани дидбонгоҳҳои нав;
-таҳияи чорабиниҳо оид ба беҳтар намудани вазъи экологии мамнӯъгоҳи "Бешаи палангон";
-барқарор кардани минтақаи муҳофизатии атрофи мамнӯъгоҳи "Бешаи палангон", гузаронидани экспертизаи экологии лоиҳаҳои азхудкунии бошишгоҳҳо;
-таҳияи намунаи шаклҳо ва тартиб додани феҳристи минтақаҳои нодири табиӣ, ба онҳо додани шиноснома ва мақоми ҳифзшаванда;
-азхудкунии минтақаҳои нави истироҳатӣ дар ҳавзаи обанборҳои Нерӯгоҳи обии барқии Норак, "Сангтӯда-1" "Сангтӯда-2" ва Роғун.
14. Чорабиниҳо оид ба солимгардонии вазъи экологӣ бо мақсади ҳифзи саломатии аҳолӣ
Ҷиҳати солимгардонии вазъи экологӣ бо мақсади ҳифзи саломатии аҳолӣ амалӣ намудани чорабиниҳои зерин ҳатмӣ мебошад:
-гузаронидани мониторинг оид ба ҳолати кунунии санитарию эпидемиологӣ ва гигиении шаҳрҳо;
-гузаронидани таҳлили тақсимоти ҳудуди минтақаҳои ноҳияҳо вобаста ба нишондиҳандаҳои умумии фавти одамони синну соли гуногун, ҷинс ва сабабҳои он;
-гузаронидани таҳлилҳо оид ба паҳншавии бошиддати нуқсонҳои модарзодии кӯдакон, ки дар ҳудуди ноҳия таваллуд шудаанд;
-таҳлили беморшавии кӯдакон ва калонсолон дар ҳудуди минтақаҳо вобаста ба ҳолати экологӣ;
-татбиқи амалии тавсияҳо оид ба паст кардани таъсири омилҳои манфии экологӣ ба саломатии аҳолӣ ва вазъи демографӣ.
15. Беҳтар намудани вазъи экологӣ дар саноат ва сохтмон
Ҳангоми ҷойгир кардани иншоотҳо, ҷорӣ намудани хатҳои технологии гуногун, муомилот бо партовҳои саноатӣ ва пешбурди соҳаи сохтмон риояи талаботҳои экологӣ бо усулҳои зерин ба мақсад мувофиқ мебошанд:
-муайян намудани шиддатнокии майдони электромагнитӣ дар ҳудуди шаҳрҳои калон ва иншоотҳои хоҷагии халқ, ки аз қувваи барқ васеъ истифода мебаранд;
-таҳлили экологии корхонаҳо ва такмили усулҳои тоза кардани партовҳо дар муҳити зист;
-гузаронидани таҳлилҳо оид ба пайдоиш, безараргардонӣ ва истифодаи партовҳои саноатӣ ва таҳияи пешниҳодҳо доир ба истифодаи партовҳои Корхонаи воҳиди давлатии "Ширкати Алюминийи Тоҷик", заводи химиявии Ёвон, заводи нуриҳои азотии Вахш ва ғайра;
-ҷорӣ кардани технологияи коркард ва истифодаи такрории партовҳои саноатӣ, бахусус партовҳои саноати маъданҳои кӯҳӣ, сохтмонӣ ва безараргардонии партовҳои маишӣ дар марказҳои маъмурии шаҳри Душанбе ва вилоятҳо;
-бунёди корхонаҳои хурди коркарди партовҳо;
-сохтмон ва ба истифода додани завод, сех ва хатҳои истеҳсолӣ оид ба коркарди такрории пластмассаю шишапораҳо ва ба роҳ мондани истеҳсоли ашёи сохтмон дар шаҳрҳои Душанбе, Қӯрғонтеппа, Кӯлоб, Хоруғ, Хуҷанд, Исфара, Истаравшан, Панҷакент;
-сохтмони партовгохҳои намунавӣ барои безараргардонӣ, гӯркунии партовҳои сахти маишӣ дар шаҳрҳои Хуҷанд, Исфара, Душанбе, Ёвон, Кӯлоб, Қӯрғонтеппа ва Турсунзода;
-танзими назорат аз болои ҳолати партовгоҳҳои амалкунанда ва консерватсияшудаи партовҳои моддаҳои радиоактивӣ;
-барқарор намудани партовгоҳи заҳрхимикатҳо дар ноҳияи Вахш ва шаҳри Конибодом;
-таҳияи силсилаи харитаҳои таҷдидшавандаи экологии Ҷумҳурии Тоҷикистон;
-таҳияи пешниҳодҳо доир ба рушди шаҳрсозӣ дар минтақаҳо бо дарназардошти талаботҳои экологӣ;
-кашонидани ангиштсанг ба воситаи нақлиётҳои болопӯшида.
16. Беҳтар намудани вазъи экологии ҷумҳурӣ тавассути таҳияи масъалаҳои асосии экологӣ
Беҳтар намудани вазъи экологии ҷумҳурӣ тавассути таҳияи масъалаҳои асосии экологӣ иборатанд аз:
-таҳлили экологию иқтисодии ноҳияҳо ва таҳияи дурнамои тағйирёбии вазъи экологӣ;
-таҳлили экологӣ - иқтисодии ноҳияҳои экологӣ ва таҳияи пешгӯиҳо оид ба тағйирёбии минбаъдаи ҳолати экологӣ;
-таҳлил ва баҳодихии иқтидори захиравӣ-иқтисодии ноҳияҳо ва талафи иқтисодӣ аз ифлосшавии муҳити зист;
-таҳлил, танзим ва арзёбии равандҳои зараровар дар ҳудуди ноҳияҳои алоҳидаи экологӣ (равандҳои карстӣ-суффозӣ, ярч, зериобмонии заминҳо, ифлосшавии хок, қабатҳои он ва обҳои зеризаминӣ);
-ноҳиябандии муҳандисию геологии минтақаҳо барои мутобиқкунонии минбаъдаи истифодаи онҳо;
-таҳқиқи омилҳои физикӣ (ғулғула, радио, мавҷҳои электромагнитӣ), ки ба ҳолати экологӣ, саломатии одамон, ҳайвонот, паррандагон ва ҳашарот таъсир мерасонанд ва таҳияи тавсияҳо оид ба кам кардани онҳо;
-гузаронидани минтақабандии дақиқи ҳар як ноҳия вобаста ба мавҷудияти иқтидори захиравӣ - иқтисодӣ ва гурӯҳбандии комплексҳои табиӣ - минтақавӣ;
-таҳияи чорабиниҳо оид ба паст кардани шиддатнокии экологӣ дар ҳавзаи дарёи Варзоб бо сабаби ғализии ғунҷоиши экологии минтақа;
-ташкили рекламаи васеи захираҳои табиии Тоҷикистон (сангҳои қиматбаҳо ва нимқимат, маъданҳо, растаниҳо, ҳайвонот ва маҳсулоти онҳо, маҳсулоти анъанавии аз ҷиҳати экологӣ тоза);
-васеъ сохтани шабакаи лабораторияҳои таҳлилӣ, санҷиши сифат мутобиқи меъёрҳои ҷаҳонӣ;
-ҳамаи ташкилоту корхонаҳо бояд дар ҳудуди ба онҳо вобасташудаи биноҳои истеҳсолӣ ва маъмурӣ аз ҳисоби маблағҳои дохилӣ корҳои ободонӣ ва кабудизоркуниро мувофиқи талаботҳои экологӣ ба ҷо оварда, ба нигоҳубини он масъул бошанд;
-таҳияи барнома ва силсилаи лоиҳаҳои махсуси комплексии ҳифзи табиат доир ба беҳтар кардани ҳолати экологии ҳавзаи дарёҳои Ёхсу ва Зарафшон;
-таҳияи силсилаи харитаҳои муҳандисию геологӣ;
-ташкили комплекси таҳлилии сайёр доир ба муқоисаи характери ифлосшавии муҳити зист;
- муайян намудани ҳолати биологии морфологию анатомии олами наботот ва ҳайвонот, инчунин чорво ва зироати хоҷагии қишлоқ дар минтақаҳои ифлосшавии саноатӣ;
-ташкили низоми иттилоотии геологӣ аз рӯйи меъёрҳои экологӣ;
-таҳияи шиноснома-каталог барои қитъа ва минтакаҳои эталонӣ бо мақсади пешгӯии ҳодисаҳои табиии хатарнок;
-таҳия ва тасдиқи Низомнома оид ба низоми иттилооти экологӣ;
-арзёбии ҳолати қабати хокӣ-набототӣ ва пешгӯии инкишофи минбаъдаи онҳо;
-таҳияи харитаи бухоршавии умумӣ ва миқдори намнокии минтақа;
-муайян намудани манбаҳои пайдоиши намудҳои ҳашароти зараррасони зироатҳои хоҷагии қишлоқ ва растаниҳои табиӣ, муайян кардани алоқамандии дараҷаи авҷи пайдоиши ин ҳашарот ба тағйироти ҳолати экологӣ, тартиб додани пешгӯиҳо доир ба манбаҳои пайдоиш ва зичии намудҳои ин ҳашарот;
- арзёбии умумии ҳолати экологии минтақа ва омилҳои иҷтимоию иқтисодӣ бо дарназардошти фаъолияти хоҷагидорӣ ва пешгӯии тағйироти муҳити табиӣ;
-таҳияи харитаи экологии комплексӣ, ки бо роҳи муқоисаи харитаҳои ифлосшавии муҳити зист ва мустаҳкамии геологии хоки минтақа тартиб дода шудааст. Дар асоси харитаҳои тартибдодашудаи экологӣ минтақабандӣ кардани ҳудудҳо аз рӯйи сарбории экологӣ;
-таҳияи нақшаи комплексии минтақавии муҳофизати табиат бо дарназардошти таъминоти сиёсӣ, ташкилӣ, моддию техникӣ ва захиравии минтақа;
-таҳияи нақшаҳои ноҳиявии пешгирӣ ва рафъи ҳолатҳои хатарноки экологии имконпазир;
-таҳияи принсипҳои амалкунандаи нақшаи ҷамъоварӣ, нигоҳдорӣ, коркард ва таҳлили иттилоотии экологӣ барои таҳия ва амалигардонии чорабиниҳои ҳифзи муҳити зист дар сатҳи ноҳиявӣ ва ташкили системаи зудамали назоратӣ аз болои ҳолат ва манбаҳои ифлоскунандаи муҳити зист ва истифодаи захираҳои табиӣ;
-мустаҳкам кардани обкандаҳо, соҳили дарёҳо ва обанборҳо;
-ҳамоҳангсозии экология бо иктисодиёт, хоҷагии қишлоқ ва дигар соҳаҳои фаъолият;
-дар ҳудуди истихроҷи партовҳои Корхонаи воҳиди давлатии "Ширкати Алюминийи Тоҷик" ташкил намудани майдончаҳои таҷрибавию озмоишӣ;
-ташкили заминаи илмӣ барои стратегияе, ки ба ошкор намудани хатари экологӣ, арзёбии сатҳи хатар ва пешгирӣ ва ё кам кардани таъсири омилҳои зараровар ба саломатӣ равона шудаанд;
-таҳияи харитаи ҷойивазкунии пиряхҳо ва ҷараёни селҳо.
17. Механизмҳои иқтисодии беҳтар намудани вазъи экологӣ
Мақсади асосии ҷорӣ намудани механизмҳои иқтисодии истифодабарии табиат аз танзими муносибати байни истифодабарандагони табиат ва риояи меъёр, стандартҳо ва истифодаи самараноку оқилонаи табиат, инчунин ҳифзи сарватҳои табиӣ иборат мебошад.
Тадбирҳои иқтисодии беҳтар кардани вазъи экологӣ иборат аст, аз:
-истифодабарандагони табиат бояд барои истифодаи сарватҳои табиӣ мустақиман ва барои вайрон кардани ҳолати захираҳои табиӣ мустақиман ва ё ғайримустақим пардохтҳои экологӣ супоранд;
-мувофиқи ҳуҷҷатҳои меъёрӣ зимни аз лимит (меъёрӣ, технологӣ) зиёд шудани партовҳо, истифодабарандагони табиат пардохтро ба андозаи 5 ва 10 карата месупоранд;
-дар ҳолати муайян кардани нархҳои яклухт ва чакана ба маҳсулоти истеҳсолшаванда дараҷаи ниҳоии хароҷоте, ки барои истеҳсоли ин маҳсулот сарф карда мешаванд, ба назар гирифта шаванд;
-таҳлил вз арзёбии иқтидори захиравию иқтисодии шаҳру ноҳияҳо ва хисороти иқтисодӣ аз ифлосшавии муҳити зист;
-таҳияи тавсияҳо дар сатҳи ноҳиявӣ оид ба такмили механизми иқтисодии истифодаи оқилонаи табиат, ҳифз ва беҳтар намудани вазъи муҳити зист, тандурустии аҳолӣ дар асоси қонунгузориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба худидоракунии маҳаллӣ ҷиҳати такмили механизми истифодабарии табиат;
-баҳисобгирӣ ва таҳлили қувваҳои истеҳсолкунанда ва ҷойгир кардани онҳо бо дарназардошти ғунҷоиши экологии минтақа;
-ҳамоҳангсозии барномаҳои рушди иҷтимоию иқтисодӣ, ҷойгиркунонии қувваҳои истеҳсолкунанда дар асоси Барномаи мазкур;
- нишондиҳандаҳои асосии иқтисодии истифодаи оқилонаи табиат, рақамҳои назоратие мебошанд, ки дар мувозинати маҳсулоти истеҳсолшаванда ва ҳаҷми ашёи хоми истифодашуда дохил буда, ба талаботи меъёрҳо ва технология мувофиқанд;
-нишондиҳандаҳои аз меъёр зиёд чун нишони вайронкунии қонунҳои иқтисодӣ ва ҳифзи табиат дониста мешаванд;
-фаъолияти бахшҳои давлатӣ ва хусусӣ, ки бо ҳисобу китоби арзишҳои экологӣ сару кор дошта, барои истеҳсолкунандагони маҳсулот ва ё табиатистифодабарандагон арзишҳои экологӣ муайян менамоянд, аз ҷумла дар арзиши умумии хароҷот ба нигоҳдорӣ ва ҳифзи муҳити зист алоқамандро дохил мекунанд, бояд ҳавасманд гардонида шаванд;
-ташкили сохторҳои байнисоҳавӣ (байни вазоратҳо) барои таҳия ва истифодаи воситаҳои ҳавасмандгардонии молиявӣ барои ҳифзи муҳити зист, ҳамчунин арзёбии самаранокии фаъолияти онҳо.
18. Беҳтар намудани низоми назорати экологӣ
Беҳтар намудани низоми назорати экологӣ иборат аст, аз:
-иҷрои таҳлилҳои техникию иқтисодии усулҳои ҳозиразамони назоратӣ оид ба ҳолати муҳити зист;
-дастрас ва истифодаи аксҳои аэрокайҳонӣ барои назорат аз болои ҳолати муҳити зист;
-аз ҳисоби нозирони ҳифзи муҳити зист ташкил намудани хадамоти гумруки экологӣ ҷиҳати назорат аз болои воридот ва содироти техника, технология ва дигар маводе, ки ба муҳити зист зарар мерасонанд;
-такмил ва васеъ намудани системаи назоратии ҳолати экологӣ дар асоси комплекси лаборатория - статсионарҳои мавҷуда ва навташкил, нимстатсионарҳо, назорати аэровизуалӣ;
-таҳия ва такмили усулҳои ошкор сохтани хавфи экологӣ ва арзёбии дараҷаи хатари экологӣ.
Ҳолатҳои бӯҳронии гузашта ва имрӯза, ки вазъият дар онҳо хеле тез ва ногаҳонӣ дигаргун ва боиси хатар ба ҷони одамон гашта, ба муҳити зист харобӣ меоварад (ҳаракати пиряхи Хирсон, обхезиҳо дар ҳавзаи дарёи Ёхсу (Кӯлоб), фаромадани ярч дар Оби-гарм, Балҷувон, Роғун ва ғайра), таҳияи системаи чорабиниҳои ба ҳам алоқамандро оид ба пешгирӣ ва дар сурати ба амал омадан ба таври фаврӣ рафъ намудани онро тақозо менамояд.
Шарти асосии иҷрои ин вазифаи муҳим пеш аз ҳама истифодаи васеи воситаҳои муоинаи масофагӣ, истифодаи базаи дастгоҳҳои ҳозиразамон, рушди усулҳои коркарди маълумот ва ғайраҳо мебошанд. Аз ҳама муҳим он аст, ки минтақаҳои аз ин ҷиҳат ноустувор, ки метавонанд боиси рӯй додани ҳолати номатлуби табиӣ гарданд, муайян карда шаванд.
Ба ҷумҳурӣ зарур аст, ки назарияи универсалии амалкунандае таҳия намояд, ки тавонад дар пешгӯӣ ва рафъи оқибатҳои харобиовари табиат ва садамаҳои саноатӣ саҳм гузорад.
Аз назари илмӣ таҳияи асосҳои назариявию методии консепсия барои иншоотҳои калони минтақаҳои кӯҳӣ, ки тавонанд мувофиқати ташкили хоҷагиҳои минтақавиро бо иқтидори табиӣ - захиравии минтақа таъмин намуда, ҳамчунин ба мақсади ҳифзи саломатии аҳолӣ, ҳифзи комплексҳои табиӣ ва генофонди табиат хизмат намоянд, зарур аст. Масъалаи ҳамбастагии объектҳои саноатӣ ва шароити табиӣ бисёр муҳим аст, чунки мавҷуд набудани баҳисобгирии хусусияти муҳити табиӣ зимни ҷойгир намудани корхонаи калони саноатӣ, метавонад боиси дар оянда сар задани садамаҳои вазнин барои одамон ва табиат гардад.
Ғайр аз ин, зарур аст, ки низоми пешгӯи ва моделкунонии ҳолатҳои садамавӣ таҳия шуда, ин раванд бо техникаи компютерӣ таъмин карда шуда, аз экспертизаи экологӣ гузаронида шавад:
Бо мақсади пешгирӣ ва кам кардани хатари рух додани фалокатҳои экологӣ, маҳдуд кардани масоҳати онҳо ва таъмини бехатарии аҳолӣ зарур аст, ки чунин чорабиниҳо амалӣ карда шаванд:
-муайян намудани минтақаҳои хатари калони экологӣ дошта, бақайдгирии ҳамаи корхона ва иншоотҳои ин маҳал, ки метавонанд дар ҳолатҳои садамавӣ боиси ифлос гаштани муҳити атроф аз моддаҳои хавфноки химиявию биологӣ гарданд;
-муайян кардани минтақаҳои эҳтимолии сар задани фалокатҳои табиӣ, ҳолатҳои фавқулоддаи иқлимӣ;
-таҳия ва татбиқи чорабиниҳо ҷиҳати ҳадалимкон кам кардани хатари сар задани фалокати экологӣ, пеш аз ҳама дар корхонаҳои калони химиявӣ, газу нафт, анборҳои сӯзишворӣ, марказҳои нигоҳдории моддаҳои радиоактивӣ, дарғотҳо, иншооти пешгирии сел ва ярҷ;
-таҳияи барномаи давра ба давра иваз кардани воситаҳои истеҳсолии кӯҳнашудаи аз ҷиҳати экологӣ хатарнок бо воситаҳои истеҳсолии сифатан нав ва аз нигоҳи экологӣ безарар;
-ба низом даровардани рафти истеҳсол, коркард ва истифодаи моддаҳои заҳрнок, радиоактивӣ, зуддаргиранда ва тарканда бо мақсади кам кардани гардиши истеҳсолии онҳо;
-таҳияи меъёр ва қоидаҳои кашонидании моддаҳои хатарноки тарканда, заҳрнок ва зуддаргиранда ба воситаи нақлиёти автомобилӣ, роҳи оҳан, нақлиёти ҳавоӣ ва обӣ;
-таҳияи нақшаи ҷумҳуриявӣ оид ба бартарафсозии оқибатҳои имконпазири фалокатҳои экологӣ;
-ташкили марказҳои вилоятии кӯмаки фаврии экологӣ (хизмати зудамал), марказҳои таҳлили вазъияти баамаломада ва қабули фаврии қарорҳо доир ба бартараф кардани зарари ҳолатҳои фавқулодда, иштирок дар ташкили маркази умумиҷаҳонии зудамал ва таъмини тайёрии он барои ошкорсозии фаврӣ, пешгӯии вазъият ва хабардоркунии фаврии ташкилотҳои манфиатдор дар ҳолати ифлосшавии садамавии муҳити табиӣ, таъмини марказҳо бо кадрҳо ва воситаҳои ҳозиразамони техникӣ;
-дохил кардани талаботҳои экологӣ дар қоида ва меъерҳои сохтмонӣ, ки дар ҷумҳурӣ ҷойгир кардани иншоотҳои хатарнокро танзим намуда, иҷрои талаботи ҳатмиро дар ҳолати садамаи имконпазир ба ҷо меоранд;
-ҳангоми аз ҷиҳати экологӣ асоснок кардани ҷойгиркунии иншоотҳои хоҷагии халқ дар лоиҳа оид ба сар задани садама чораҳо пешбинӣ карда шаванд.
19. Такмили экспертизаи экологӣ
Тадбирҳо оид ба такмили экспертизаи экологӣ иборат аст, аз:
-тартиб додани нақшаи ҷойгиркунии иншоотҳои табиӣ ва таърихию маданӣ;
-барқарор кардани экспертизаи қатъии экологӣ, санитарӣ ва иқтисодӣ ҳангоми ба ҷумҳурӣ ворид намудани техника, технологияи нав ва заҳрхимикатҳою нуриҳои минералӣ, инчунин маҳсулотҳои дар таркибашон аз организмҳои зиндаи модификатсия кардашуда истифода шудаанд;
-дар вақти бастани шартнома, созишнома ва қарордодҳои байнидавлатӣ бояд дар банди махсус оид ба гузаронидани экспертизаи экологӣ зикр шавад;
-ҳангоми хусусигардонии иншоотҳо (заводу фабрикаҳо ва амсоли онҳо), табдили шакли фаъолият ва азнавсозии иншоотҳо, гирифтани хулосаи экспертизаи экологӣ;
-муайян кардани минтақаҳои имконпазири бӯҳрони экологӣ ва роҳҳои пешгирии он;
-ҳангоми хусусигардонии иншоотҳо додани имтиёз ба саҳмиядороне, ки барномаи мукаммали экологӣ дошта, технологияи аз назари экологӣ навтаринро истифода мебаранд;
-ташкили махзани маълумот оид ба иншоотҳои аз экспертизаи экологӣ гузашта.
20. Маблағгузории Барнома
Маблағгузорӣ ҷиҳати таъмини иҷрои Барнома дар доираи маблағҳои пешбинишудаи соли буҷетӣ барои беҳтар намудани вазъи экологӣ равона карда шавад ва ҳангоми имзои шартнома, созишнома, қарордод ва протоколҳои ҳусни тафоҳум масъалаҳои ҳамкории экологиро пешбинӣ намоянд, инчунин аз ҳисоби маблағҳои махсус, шаҳрвандон ва дигар маблағҳое, ки хилофи қонунгузориҳои ҷумҳурӣ нестанд амалӣ гардонида мешавад.
Барои таъмини иҷрои чорабиниҳои Барнома корҳои зерин амалӣ гардонида мешавад:
-ташкили фондҳои гуногуни давлатӣ, ҷамъиятӣ ва хусусӣ доир ба ҳимояи иншоотҳои нодири табиӣ;
-додани имтиёзҳо ба иншоотҳои хоҷагии халқ, ки бо технологияи кампартов ва бепартов фаъолият доранд;
- дастгирии ҳаматарафаи иқтисодӣ, моддӣ-техникӣ ҷиҳати ихтироъ ва нусхабардории асбобҳои назорати экологӣ дар шароити Тоҷикистон;
-ҳавасмандгардонӣ ва муқаррар намудани имтиёзҳо ба ташкилот ва корхонаҳое, ки тавассути технологияи аз назари экологӣ бехавф маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ тоза истеҳсол мекунанд;
-зимни хусусигардонии корхонаҳо ва ё захираҳои табиӣ бояд як қисми маблағи руёнидашуда барои ҳифз ва барқарор кардани муҳити зист равона карда шавад;
-таҳияи барномаи инвеститсионӣ ҷиҳати беҳтар намудани вазъи экологии ҳар як ноҳияи экологӣ, ташкили комиссияи давлатӣ ҷиҳати таҳия, татбиқ ва иҷрои чунин Барнома.
21. Ҳамкории байналмилалӣ
Дар миқёси глобалӣ бад шудани сифати муҳити зист, зарурияти муттаҳид сохтани нерӯи тамоми кишварҳоро баҳри рафъи хатари экологӣ, ҳифзи биосфераи замин ва ояндаи башар пеш овардааст.
Самтҳои асосии фаъолияти байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар даҳсолаи наздик аз инҳо иборатанд:
-ҳадалимкон кам кардани партовҳои зараровар ба манбаҳои обӣ, ҳавои атмосфера ва хок, ки метавонанд аз тариқи ҷараёнҳои обҳои сарҳадгузар, обанборҳо ва ҳавои атмосфера ба захираҳои табиии дигар давлатҳо таъсир расонанд;
-беҳтар намудани мубодилаи ахбор оид ба ҳолати муҳити зист ва иштирок дар ташкили системаи глобалии байналмилалии назорати экологӣ ва механизми байналмилалии ёрии таъҷилии экологӣ;
-такмили механизми ҳуқуқи байналмилалӣ, ки ҷидду ҷаҳди ҳамаи давлатҳо ва гурӯҳҳои ҷамъиятиро баҳри ҳимояи шароитҳои муътадили зист дар ҳамбастагӣ бо табиат таъмин менамояд;
-ташкили хадамоти экологии байниидоравӣ ва байнидавлатӣ;
-рушди ҳамкорӣ ҷиҳати таҳия ва татбиқи технологияи захираҳифзкунандаи аз назари экологӣ тозаи бепартов;
Аз рӯи маълумотҳои мавҷуда, ҳоло дар дунё қариб 140 конвенсия ва созишномаҳои бисёрҷониба оид ба ҳифзи табиат амал мекунанд. Иштироки ҷумҳурӣ дар ҳамкориҳои байналмилалӣ оид ба иҷрои конвенсия ва шартномаҳо барои ҳалли проблемаҳои миллӣ ва минтақавӣ ҷиҳати ҳифзи муҳити зист мусоидат хоҳад кард, масалан:
-паст кардани таъсири байнисарҳадии моддаҳои ифлоскунанда ба Осиёи Миёна ва баръакс;
-кам кардани партовҳои моддаҳои ифлоскунанда дар ҳавзаи Сирдарё ва Амударё;
-танзими истифода ва паст кардани сатҳи ифлосшавии байнисарҳадии оби Сирдарё ва Амударё;
Баҳри баланд бардоштани самаранокии иштироки мамлакат дар бахши ҳамкориҳои ҳамаҷониба доир ба масоили ҳифзи табиат зарур аст, ки ҳамкориҳо бо дигар ташкилотҳои байналмилалӣ ва муассисаҳои махсусгардонидашуда вусъат ёбад.
Вобаста ба ин дар ҷараёни ҳамкориҳои байналмилалӣ ба масъалаҳои зерин бояд диққат дода шавад:
-такмили принсипҳои байналмилалии, табиатистифодабарӣ бо асосҳои илмӣ ва ҳуқуқии ҳалли проблемаҳои байналмилалии экологӣ;
-идораи иқтисодии сифати муҳити зист;
-таҳия ва истифодаи стандарт ва меъёрҳои экологӣ;
-такмили метод, усул ва воситаҳои мукаммали назорати муҳити зист;
-нигоҳ доштани гуногунии биологии муҳит, такмили нигоҳдошти мамнӯъгохҳо;
-таҳия ва татбиқи технологияи истеҳсолии кампартов ва бепартов, таҷҳизоти партов, об ва ҳавотозакунӣ;
-такмили донишҳои экологӣ;
-васеъ сохтани доираи мубодилаи ахбори экологӣ.
22. Беҳтар намудани таълим ва тарбияи экологии аҳолӣ ва тайёр кардани кадрҳо
Мақомоти минтақавӣ, маҳаллӣ, роҳбарони вазорату идораҳо, корхонаҳо ва муассисаҳои ҷумҳуриро зарур аст, ки баҳри баланд бардоштани сатҳи донишу маърифати экологии аҳолӣ заминаҳои моддию техникии таълим (бино, восита, нақлиёт)-ро пурзӯр намоянд.
Бо мақсади баланд бардоштани сатҳи донишҳои экологӣ зарур аст:
-Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон якҷоя бо дигар вазоратҳои манфиатдор барои бунёди стратегияи ягонаи таълиму тарбияи экологӣ ва омода намудани кадрҳо дар соҳаи таълиму тарбияи аҳолӣ дар бахши ҳифз ва беҳтар намудани муҳити зист тадқиқоти илмӣ ва озмоишҳоро ташкил диҳанд;
-Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои баланд бардоштани сатҳи донишҳои экологии роҳбарон ва мутахассисони ҳамаи соҳаҳо дар донишкадаҳои соҳавии такмили ихтисоси назди марказҳои экологии вилоятҳо курсҳои ба ҳифзи муҳити зист бахшидашударо зиёд намоянд;
-ба Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон супурда шавад, ки дар якҷоягӣ ҳуҷҷатҳои зарурии методӣ, китоб ва дастурҳои таълимии соҳаи ҳифзи муҳити зистро таҳия ва мавриди баҳрабардорӣ қарор диҳанд.
Бо мақсади маълумоти зарурӣ таъмин намудани табақаҳои васеи аҳолӣ оид ба ҳифзи муҳити зист ва истифодаи самараноки сарватҳои табиӣ, ҳамчунин паҳн кардани таҷрибаи пешқадам ба Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон зарур аст, ки чорабиниҳои зеринро амалӣ созад:
-тамоми корҳои экологӣ - маърифатиро дар ҷумҳурӣ ҳамоҳанг сохта, барои васеъ намудани фаъолияти клубҳои экологӣ, марказҳои экологӣ, лагерҳои мавсимии самти экологӣ доштаи мактаббачагон, пурзӯр намудани нақши тарбияи экологии аҳолӣ оид ба парваришгоҳҳо, боғҳои миллӣ ва дигар марказҳои истироҳатӣ мусоидат намояд;
-ҳамкориҳои байналмилалиро дар бахши маърифат ва тарбияи экологӣ васеъ намояд.
Дар фаъолияти Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон масъалаи тарбияи аҳолӣ ва ташаккули ақидаи ҷамъиятӣ бояд ҷойи намоёнро ишғол намояд, ки ин бо роҳҳои зерин амалӣ карда мешавад:
-рушди таблиғоти комплексии донишҳои муҳими экологӣ бо истифода аз воситаҳои ахбори омма, ташкилотҳои ҷамъиятӣ дар асоси муносибати хоса ба табақаҳои гуногуни аҳолӣ;
-таъмини ихтиёрӣ ва алоқамандии таълими экологии расмӣ ва ғайрирасмӣ;
-таҳияи барномаҳои таълимии ҳифзи муҳити зист, ки тавассути воситаҳои ахбори омма паҳн карда мешаванд;
-баланд бардоштани савияи дониш ва тахассуси экологии кормандони соҳаи телевизион, кино, рӯзноманигорон, кормандони радио, коргардонҳо ва ғайра.
23. Беҳтар намудани таъминоти иттилоотӣ - методӣ оид ба экология
Бо мақсади таъмини иттилооти комплексии ҳифзи муҳити зист дар мамлакат, таҳия ва татбиқи сиёсати ягонаи ҳифзи муҳити зист ва истифодаи оқилонаи сарватҳои табиӣ, ҳамчунин танзими фаъолияти вазорат ва идораҳо оид ба ин масъалаҳо то соли 2010 бояд системаи экологии иттилоотӣ ташкил карда шавад. Ин система бояд заминаи асосии системаи идоракунии сифати ҳифзи муҳити зист гардад. Барои ташкили чунин система дар заминаи шаклҳои мавҷуда ва пешбинишуда сохтори якҷояи иттилоотӣ ташкил кардан мувофиқи мақсад аст. Бо ин мақсад зарур аст, ки;
-марказҳои минтақавӣ - ҷумҳуриявии экологӣ ташкил карда шаванд (зинаи поёни онҳоро метавон дар заминаи раёсатҳои ҳифзи муҳити зисти вилоятҳо созмон дод);
-баҳисобгирии системаи мавҷудаи экологии иттилоотӣ ва махзани маълумот гузаронида шавад.
24. Вазифаҳои марказҳои миллии экологӣ ва дигар марказҳо
Вазифаҳои марказҳои миллии экологӣ ва дигар марказҳои марбута иборат аст аз:
-ҷорӣ кардани махзани маълумоти марказонидашуда дар бораи ҳифзи муҳити зист;
- ҷорӣ кардани кадастри сарватҳои табиӣ, олами ҳайвонот ва наботот;
-таҳияи стандартҳои ягонаи сифати муҳити зист;
-таҳлил ва пешгӯии таъсири фаъолияти хоҷагидорӣ ба минтақаи маркази экологии масъул;
-арзёбӣ ва пешгӯии таъсири байниминтақавӣ;
-ҷамъбаст ва банизомдарории натиҷаҳои экспертизаи экологии лоиҳаи сохтмон ва дигар иншоотҳо, ки ба вазъи экологии муҳит таъсир мерасонад;
-васеъ намудан ва такмили системаи мубодилаи ахбори экологӣ бо ташкилотҳои байналмилалӣ ва марказҳои соҳавии иттилоотӣ;
-муттаҳидсозии нақша-барномаҳои илмӣ-тадқиқотӣ, истеҳсолӣ ва марказҳои таълимӣ дар ассотсиатсияи ягонаи қувваҳои экологӣ ҷиҳати ҳалли масъалаи экологӣ ва ҳифзи муҳити зист, ҳамоҳангсозии кори онҳо аз як марказ;
-баланд бардоштани салоҳият ва пурзӯр кардани иқтидори марказҳои миллии экологӣ;
-ташкили бахшҳои доимоамалкунандаи курсҳои такмили ихтисос оид ба экология ва ҳифзи муҳити зист барои ҳамаи ихтисосҳо ва воситаҳои ахбори умум;
-ташкили системаи таълими экологӣ баҳри тайёр намудани кадрҳои роҳбарикунанда ва мутахассисоне, ки ба истеҳсолот, пеш аз ҳама ба масъалаҳои ҳифзи муҳити зист масъуланд.
Дараҷаи баланди таъмини илмии Барнома бояд дар заминаи тадқиқотҳои бунёдии проблемаҳои илмии байнисоҳавии доираи фаъолияти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, тадқиқотҳои биосферӣ ва экологии пажӯҳишгоҳҳои соҳавӣ, таълиму тарбияи аҳолӣ дар давраи то соли 2012 сурат гирад.
Дар соҳаи тадқиқоти системаи таъсири байниҳамдигарии табиат ва фаъолияти хоҷагидорӣ дар асоси консепсияи ташаккули биосфера, саъю кӯшиши коллективҳои пажӯҳишгоҳҳои илмӣ-тадқиқотӣ, донишкадаҳои илмӣ, лоиҳакашӣ, тарҳрезӣ, технологӣ ва дигар ташкилотҳоро бояд ба таҳияи чунин самтҳо равона кард:
- муайян кардани устувории муҳити зист ба таъсири антропогенӣ ва муайян намудани қонунияти эволютсионии биосфера дар шароити рушди фаъолияти хоҷагидорӣ;
-таҳияи системаи "маҳдудкунандаҳо" (меъёрҳо ва стандартҳои ҳолати таркиби системаи табиӣ-техникӣ, масалан методҳо ва меъёрҳои конденсатсияи ҳаво, ки нобудшавии набототи таркиби экосистемаҳои обии хок, меъёрҳои истифодаи оқилонаи об, заминро инкор менамоянд ва ғайра);
-таҳияи маҷмӯи маҳдудкуниҳои экологӣ;
-таҳияи усулҳои нав ва такмили усулҳои мавҷудаи картографияи экологии минтақаҳо (аз ҷумла дар асоси истифодаи техникаи компютерӣ), ташкили атласи экологии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва минтақаҳои алоҳидаи он.
Дар соҳаи тадқиқотҳои илмии фаъолияти мамнӯъгоҳҳо ва минтақаҳои ҳифзшаванда:
- такмили сохтори назоратӣ аз болои ҳолати комплексҳои табиӣ дар мамнӯъгоҳҳо, ташкили мониторинг дар мамнӯъгоҳҳо, таъмини ҳамоҳангсозии (унификация) нишондиҳандаҳои муайяншудае, ки тағйирёбии экосистемаҳои ҳифзшавандаро таъмин мекунанд;
-таҳияи асосҳои меъёрии ҳуқуқии фаъолияти мамнӯъгоҳҳо ва дигар минтақаҳои ҳифзшаванда;
-васеъ намудани ҳамоҳангсозии байналмилалӣ дар бахши кори мамнӯъгоҳҳо, таҳия ва татбиқи барномаҳои мақсадноки экологӣ дар заминаи минтақаҳои табиии ҳифзшаванда.
25. Беҳтар намудани санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ оид ба экология
Ҷиҳати расидан ба мақсадҳои ҳифзи муҳити зист ва истифодаи оқилонаи сарватҳои табиӣ ҳамоҳангсозии меъёр ва қоидаҳои фаъолияти хоҷагидории табиатистифодабарандагон, ки риояи онҳо иҷрои талаботҳои қонунгузориҳои ҳифзи муҳити зисти ҷумҳуриро таъмин мекунанд, хеле муҳим аст.
Нақши меъёр ва қоидаҳои ҳифзи муҳити зист дар соҳаи сохтмонҳои асосӣ, ки васеъшавии азнавистеҳсолкунии ҳамаи фондҳои асосиро дар бар мегиранд, хеле калон аст.
Меъёр ва қоидаҳои ҳифзи муҳити зист метавонанд баҳри амалӣ гаштани нишондиҳандаҳои қонунҳо дар ҳуҷҷатҳои меъёрии техникӣ, ки ҳангоми истихроҷ, истеҳсол ва истеъмоли маҳсулот (энергия, техникаи нав, масолеҳ, моддаҳо ва ғайра) ва инчунин ҷойгир кардан, лоиҳакашӣ, сохтмонҳои нав, азнавсозӣ ва истифодаи иншооту комплексҳои амалкунанда истифода бурда мешаванд, мусоидат намоянд.
Консепсияи меъёр ва қоидаҳои ҳифзи муҳити зист дар таъмини мувофиқати фаъолияти табиатистифодабарандагон ба мавҷудияти объективонаи қонунӣ ва инкишофи муҳити зист зоҳир мегардад.
Аз ин лиҳоз, қоида ва меъёрҳои ҳифзи муҳити зист системаи ҳамоҳангсохтаи (стандарткардашуда) тартиберо бояд дар бар гирад, ки риояи онҳо фаъолияти мӯътадили комплексҳои минтақавии табиӣ (ландшафт), ҷузъҳои муҳити зист (атмосфера, гидросфера, литосфера, олами наботот ва ҳайвонот) бо мақсади эмин доштани функсияи ташкилкунанда ва азнавташкилкунандаи муҳити зист ва бунёди муҳити мусоиди зисти инсон ва ҳамчунин истифодаи оқилонаи сарватҳои табииро таъмин мекунад.
Бо сабаби пурзӯр гаштани талаботҳо ҷиҳати экологиякунонии идораи истифодаи табиат зарур аст, ки заминаҳои боэътимоди меъёр, қоида ва стандартҳои истифодаи табиат ташкил карда шаванд. Барои ба низом даровардани меъёр, қоида ва стандартҳои мавҷудаи истифодаи табиат, ҳифзи он, ташкили сохтори ягонаи бамеъёрдарории ҳифзи табиат дар ояндаи наздик зарур аст, ки масъалаҳои зерин ҳаллу фасл карда шаванд:
-таҳияи низомномаи умумӣ оид ба бамеъёрдарории ҳифзи муҳити зист, ки мундариҷа, функсия, иншоотҳо, ҳолати ҳуқуқии меъёр, қоида, стандартҳоро муайян мекунад;
-мутамарказонидани самт ва шаклҳои истифодаи меъёр ва стандартҳои гуногун дар системаи ягона, ки ҳамоҳангӣ ва мувофиқати онҳоро барои истифода дар бахши идора ва банақшагирии фаъолияти хоҷагидорӣ таъмин мекунад;
-таҳияи принсип ва методҳои қабул ва асосноккунии меъёр ва стандартҳои ҳифзи муҳити зист, ки дастовардҳои муосири техника ва технология, ҳамчунин хусусиятҳои табиатро дар бар гирифта, тартиби таҳия, экспертиза, мувофиқа ва пешбурди меъёр ва стандартҳоро дар фаъолияти амалӣ муайян менамояд;
-ба минтақаҳои ҷудогона тақсим кардани ҳудуди ҷумҳурӣ бо мақсади бамеъёрдарорӣ ва стандарткунонии ҳифзи табиат бо дарназардошти хусусиятҳои истифодаи хоҷагии минтақа ва хусусиятҳои табиии тобовар ба таъсиррасониҳои гуногуни фаъолияти одам;
-таҳияи меъёри мутамарказонидашудаи таъсири антропогенӣ ба табиат ва унсурҳои он барои ноҳияҳои калони табиию хоҷагидории ҷумҳурӣ;
-ташкили системаи ҷумҳуриявии геологии иттилоотӣ, ки назорати бевоситаи таҳия, ислоҳ, экспертизаи меъёр ва стандартҳоро таъмин месозад;
-таҳия ва қабули қонунҳо ва зерқонунҳо доир ба суғуртаи экологӣ;
-мутобиқкунонии стандартҳои сифат ба конвенсияҳои байналмилалӣ;
-дар ҳамаи санадҳои қонунии меъёрии хусусигардонии корхонаҳо дохил кардани моддаҳо оид ба ҳифзи муҳити зист;
-дар нуқтаҳои фурӯши маҳсулот ташкил кардани шакли баргардонии зарфҳои шишагӣ ва ғайраҳо;
-пурзӯр кардани интизом ва эътимоднокии ҳисоботҳои экологӣ дар ҳамаи вазоратҳо, муассисаҳо ва амалиёти бонкӣ;
-дар вақти муайян намудани арзиши маҳсулоти истеҳсолшуда, ворид кардани коэффисиенти экологӣ дар ҳаҷми на камтар аз 3 фоизи арзиши маҳсулот, дар шакли андози экологӣ.
Утверждена
постановлением Правительства
Республики Таджикистан
от 27 февраля 2009 года №123
Государственная экологическая программа Республики Таджикистан на 2009-2019 годы.
1. Научные и Экономические основы Программы
Государственная экологическая программа Республики Таджикистан на 2009-2019 годы (далее Программа) является основным государственным документом, определяющим основные направления стабильного развития общества, поддержание баланса между природными ресурсами и его пользователями, организация и координация отношений между пользователями природных ресурсов и самой природы, здорового развития общества, рационального использования природных ресурсов, также путей восстановления разрушенного экологического пространства. Осуществление предусмотренных Программой мер дают возможность решить вопросы рационального использования природных ресурсов и охраны окружающей среды, так как в обществе до сих пор остались нерешенные экологические вопросы.
Реализация Программы предусмотрено для перехода государства на период стабильного развития, повышения социально-экономического уровня при вовлечении в оборот новых и крупномасштабных природных ресурсов (земля, вода, воздух, растения, леса, недра). Следовательно, строгий учет экологической закономерности необходим в следующих условиях:
- возрастающая численность населения и не соответствие с ним уровня развития производства;
- проблемы экологической емкости (пространство, территория, акватория), также регион расположения отдельных уникальных природных объектов и других экологических процессов при планировании размещения средств производства и производительных сил;
- переход республики к рыночной экономике.
Следует отметить, что помимо социально-экономических и политических факторов, Республика Таджикистан расположена в зоне активных геодинамических, геофизических, биосферных процессов, влияющих в свою очередь на локальные, региональные и глобальные экологические ситуации.
Благодаря этим факторам республика является одним из мировых центров горного оледенения (наличие большого количества крупных ледников Заравшанской, Алтайской, Памирской систем), богатейшим источником пресной воды и одним из мировых, древних центров земледелия и биологического разнообразия.
Уникальных горные экосистемы Таджикистана сочетаясь с крупными пустынями и полупустынями региона, такими как Токла-Макон, Ёркенд, Кызылкум, оказывают влияние на формирование климата региона и на богатую флору и фауну, имеющих глобальное значение.
2. Социально - экономические и экологические результаты Программы
Настоящая программа обеспечивает устойчивое развитие страны в экономическом и экологическом отношении, сохранение природного и общественного равновесия, связанной с экологическими факторами (нехватка земель, загрязнение окружающей среды, обеспечение водными ресурсами, распределение и поддержание нормального состояния продуктивности пастбищ и лесов, чистота атмосферного воздуха, рациональное использования природных ресурсов, здоровье населения, защита биологического разнообразия, особенно редких исчезающих видов флоры и фауны).
Задача Программы состоит из осуществления следующих мер:
- привлечение государственных, общественных и частных организаций для улучшения экологической обстановки страны;
- воспитание всех слоев населения, независимо от политических и религиозных взглядов для оздоровления экологического состояния страны и рационального использования природных ресурсов;
- проведение мероприятий по предотвращению эрозионных процессов земли;
- препятствование расширению использования земель под посевы малопродуктивных культур;
- расширение площади лесов, садов, зеленых зон и пропаганда рационального его использования;
- организация и расширение особо охраняемых природных территорий;
- введение новых сортов высокопродуктивных, устойчивых к болезням сельскохозяйственных культур;
- обеспечение чистого атмосферного воздуха, воды и рациональное использование природных ресурсов;
- поэтапное перепрофилирование промышленности на местное экологически чистое и экономически менее энергоемкое сырье;
- содействие использованию и развитию малоотходных технологий;
- усиление контроля по снижению выбросов на уровне лимита и ниже;
- привлечение министерств, ведомств, пользователей природы и международных организаций для финансирования экологических программ;
- создание экологически чистого пространства для улучшения здоровья населения.
3. Правовая база Программы
Программа разработана в соответствии с требованиями Конституции Республики Таджикистан, законов Республики Таджикистан "Об охране природы", "Об экологической экспертизе", "О животном мире", "О гидрометеорологической службе", "О дехканских (фермерских) хозяйствах" "Об использование земли", "О реформе земли", "О недрах", "О карантине растений", "О биологической безопасности", "Об производственных и бытовых отходах", "Об охране атмосферного воздуха", земельным, водным, лесным и уголовным кодексами, а также другими нормативными правовыми актами Республики Таджикистан и обеспечивает соблюдение прав каждого гражданина на экологическую безопасность, получение экологически чистых продуктов, экологически чистое пространство, доступность к экологической информации, возможность финансирования (моральное, материальное, финансовое) для оздоровления экологической ситуации.
Программа требует от предприятий, организаций и государственных контролирующих органов сохранить экологический баланс, исполнять инструкции, рекомендации и предложения, дает возможность участвовать в проведении общественной экологической экспертизы объектов, техники и технологии, применяемых в производстве. При этом применяет меры по недопущению расточительства природных ресурсов и природоохранному правонарушению. Программа также осуществляет следующую деятельность:
- участие в экологических учёбах, семинарах, лекциях, диспутах, пропаганде, съемках фильмов, фотографировании;
- организация природоохранных объектов;
- членство в международных, республиканских и ведомственных экологических организациях;
- страхование граждан и их имущество от экологических ущербов.
Настоящая программа обязывает полномочные природоохранные органы, пользователей природы, организации, ведомства и предприятия в разработке и утверждении законодательных нормативных актов, инструктивных методических документов, правил и порядков, регулирующих охрану природы и экологии.
4. Назначение Программы
В соответствии с постановлением Правительства Республики Таджикистан обеспечение реализации Программы возложено на все министерства, ведомства, предприятия, учреждения, организации и хозяйства, в том числе на совместные предприятия, независимо от форм собственности и подчиненности, деятельность которых связан с природопользованием и оказывают влияние на экологическую обстановку республики. Координация и обеспечение контроля за выполнением настоящей Программы возложено на органы охраны окружающей среды.
Программа является механизмом регулирования экологической обстановки в Республики Таджикистан и обязывающим документом для пользователей природы в решении экологических вопросов в своей деятельности.
Программа направлена на выполнение следующих задач:
- обширное, эффективное и рациональное использование природных ресурсов;
- организация экологически безопасного производства;
- внедрение и использование экологически безопасных технологий;
- использование выгодных методов и правил природопользования, основанных на разных формах имущества (государственная, частная, арендная, совместная и другие).
С учетом вышеназванного Программа даёт возможность:
- укрепить механизм сектора охраны окружающей среды, повысить ответственность государственных органов и общества за устойчивое экологическое развитие;
- привлечь внимание пользователей природы на приоритетные вопросы охраны природы, рационального использования природных ресурсов, экологической устойчивости, основанных на инструктивных и методических документах;
- обеспечить создание устойчивой природоохранной деятельности на национальном, региональном и глобальном уровнях;
- разработать механизм экологической политики и управления (система выдачи разрешений, процедура и методологическая оценка воздействия на окружающую среду), экономические механизмы природопользования;
- содействовать интеграции государственной политики в области окружающей среды с деятельностью общества;
- создать новые экологические учреждения и организации;
- осуществлять научные отраслевые исследования;
- подготавливать доклады, проекты и информации о состоянии окружающей среды.
5. Перечень государственных программ, относительно охраны и использования природных ресурсов и развития народного хозяйства
В настоящее время основные экологические вопросы решаются в рамках следующих национальных программ:
- Государственная программа по экологическому образованию и воспитанию населения Республики Таджикистан до 2000 года и на перспективу до 2010 года;
- Национальный план действия о гигиене окружающей среды (2000);
- Национальный план действия о предотвращении опустошения (2001); разрушающих озоновый слой (2001);
- Национальная стратегия охраны здоровья населения (2002);
- Национальный план действия об уменьшении последствий изменения климата (2002);
- Первая национальная Декларация об изменении климата (2003);
- Национальная стратегия и План действия о сохранении и рациональном использовании биологического разнообразия Республики Таджикистан (2003);
- Государственная программа развития особо охраняемых природных территорий на 2005-2015 годы;
- Программа развития лесного хозяйства Республики Таджикистан на 2006-2015 годы (2005);
- Национальный план действия об охране окружающей среды (2006);
- Концепция Республики Таджикистан о переходе к устойчивому развитию (2007).
Настоящие Программы направлены на решение экологических проблем, таких как предотвращение эрозии земли, восстановление качества воды и воздуха, внедрение новых технологий промышленного производства, приемлемые с точки зрения экологии и для экономии энергии, дальнейшее повышение уровня здоровья населения, неблагоприятные последствия изменения климата и обеспечивают устойчивое развитие и охрану биологического разнообразия.
6. Оценка экологического состояния территории Республики Таджикистан
Территория Таджикистана по ботанико-географическим условиям, рельефу, геологическому строению, составу растительного и животного мира и особенностям экологической нагрузки разделяются на СогдийскоЗаравшанскую, Центрально-Таджикистанскую, Южно-Таджикистанскую, Горно-бадахшанскую экологические провинции, которые в свою очередь подразделяются на районы.
Согдийско-Заравшанская провинция занимает значительную территорию Западного Тянь-Шаня и северо-западную часть Памиро Алайской горной системы. Основными элементами орографии являются Кураминский, Туркестанский хребты, горы Моголтау и Ферганская котловина, образованные в результате герцинского и альпийского тектоногенеза.
Здесь наиболее распространены четвертичные, неогеновые, палеогеновые отложения и интрузивные породы. Верхний почвенный покров состоит из сероземов и горно-степных почв. В Присырдарьинском, Истаравшанском и Исфаринском районах климат континентальный, относительно сухой, среднегодовая температура не превышает -2+7шС, среднегодовое количество атмосферных осадков колеблется в пределах 300-350 мм в год. Основными водными ресурсами являются река Сырдарья и Кайраккумское водохранилище.
Растительность представлена горными лесами, редколесьями, степями, тугаями и полупустынями. Животный мир богат птицами, пресмыкающимися и млекопитающими.
Климат Заравшанского района относительно прохладный. Среднегодовая температура воздуха не превышает +10-11шС, атмосферные осадки 400-700 мм в год. В высокогорной части района расположен Зеравшанский узел оледенения. Встречаются многочисленные обвальные озера, среди которых наиболее крупными являются Искандеркуль и Куликалонские озера.
В растительном покрове доминируют можжевеловые леса и редколесья, крупнотравные полусаванны и горные степные растения. В составе животного мира преобладают высокогорно-степные виды -снежный барс (Uncia uncia), сибирский козерог (Саrpa sibrica), кабан (Sus scrofa), сурок (Маrtota) и птицы.
Центрально-Таджикистанская провинция занимает центральную часть Таджикистана, включая Каратегинский, Вахшский, Дарвазский, Алайский хребты, хребет Петра Первого и Хазратишох, Каратегинскую, Сурхобскую и Обихингоускую межгорную впадины.
В этой провинции, наряду с палеоген-неоген-четвертичными отложениями встречаются докембрийские образования и интрузивные породы. Средняя годовая температура воздуха +14-16шС, атмосферные осадки 800-1500 мм в год. Много снежников. Основными водными артериями являются реки Каферниган, Каратаг и Варзоб.
По составу растительности район считается наиболее богатым и представлен можжевеловыми, широколиственными, ксерофитными лесами, редколесьями, альпийскими и субальпийскими лугами, полусаванной и горными степными растениями. Флора составляет не менее 3,5 тысяч видов цветковых и споровых растений. Климат Хулбукского и Сарихосор-придарвазского районов относительно разнообразен, в основном континентальный и прохладный. Средняя годовая температура +11шС, атмосферные осадки - 500-1500 мм в год. Здесь формируются наиболее крупные реки Таджикистана - Вахш, Сурхоб, Яксу, Обихингоу, в верховьях которых находятся самые высокие вершины и крупные ледники, в том числе Памирский узел оледенения, где сосредоточено 40% ледников Центральной Азии. Встречаются мореные озера.
Флора и растительный покров разнообразны, в них преобладают мезофильные леса, крупнотравные полусаванны, ксерофитные редколесья, горные степные растения и альпийские луга. Флористический состав насчитывает более 4000 высших цветковых и споровых растений.
На территории района обитают почти все виды млекопитающих и птиц Таджикистана, встречается около 50% редких и эндемичных видов растений и животных. Наиболее ценные растительные сообщества и эндемичные виды приурочены к территории этого района.
Южно-Таджикистанская провинция занимает южную часть Памиро-Алая, состоящая) из небольших хребтов Бабатаг, Актау, Туюнтау, Тераклитау, Чолтау и Джилантау. Постепенно они переходят в Пархаро-Пянджский, Вахшский, Бешкентскии и Шаартузский оазисы, которые относительно называются Южно-Таджикской депрессией, представленной меловыми, четвертичными и неогеновыми отложениями.
Здесь, в низовьях рек Пянджа, Вахша и Кафирнигана формируется самая многоводная и крупная река Центральной Азии - Амударья. Почвы состоят из темных и светлых сероземов.
Климат сухой, жаркий. Среднегодовая температура воздуха достигает +15-17шС, атмосферные осадки - 150-200 мм в год. Значительная часть земель используется в сельском хозяйстве. Преобладают антропогенные экосистемы.
Растительный покров разнообразен и представлен фрагментами пустынно-песчаной и тугайными сообществами. Животный мир богат пресмыкающими, млекопитающими, птицами, среди которых много редких и эндемичных видов.
Горнобадахшанская провинция занимает исключительно высокогорную территорию Дарвазского, Ванчского, Язгулемского, Шахдаринского, Шугнанского, Ваханского, Ишкашимского, Рушанского, Заалайского, Северного и Южно-Аличурского, Музкольского хребтов, где преобладают докембрийские породы, интрузии пород юрской, каменноугольной и триасовых систем.
Климат западной части провинции прохладный, иногда суровый. Среднегодовая температура воздуха достигает -2+7шС, атмосферные осадки , 300 мм в год. На этой территории расположен Памирский узел оледенения и самый крупный ледник Федченко (130 км3). Наиболее древнее оледенение относится к раннему четвертичному времени. Здесь расположены крупные обвальные и моренные озера - Сарез, Яшилькуль и Зоркуль.
Растительность Западного Памира относительно разрежена, преобладают горные степи, мелколиственные леса, криофитные луга. Флористический состав не превышает 1500 видов.
Древесно-кустарниковые сообщества фрагментарно встречаются в поймах рек и у выхода грунтовых вод. Из крупных млекопитающих обитают - снежный барс (Unica unica), сибирский козерог (Сarpa sibrica), памирский горный баран (архар) (Оvis ammon polii).
Восточно-Памирский район отличается суровым климатом, среднегодовая температура не превышает -6+1шС. Здесь берут начало многие реки и расположено самое крупное озеро - Каракуль.
Растительный покров разрежен и представлен в основном высокогорными пустынными, криофитными луговыми и болотными видами. Флористический состав не превышает 250-300 видов. В составе животного мира не более 600-800 видов, включая беспозвоночных. Наиболее характерными животными являются архар (Оvis ammon polii), сибирский козерог (Сarpa sibrica), красный сурок (Маrtota caudata), снежный барс (Unica unica), заяц-толай (Lepus tolai) и красный волк (Сuon aipinus).
7. Пути оздоровления экологической обстановки
Уникальная природа Таджикистана значительно влияет на национальную, региональную и глобальную эколого-экономическую ситуацию, также сохраняет генофонд растительного и животного мира, способствуя поддержанию экологического баланса. Следовательно, для оздоровления экологической ситуации Таджикистана необходимо использовать все методы и пути для привлечения внимания мирового сообщества.
В части улучшения экологического состояния земель и их рационального использования предлагается:
- рекультивации земель в системе горнорудной промышленности транспортно-дорожной системы;
- разработка и внедрение противоэрозионных мер на орошаемых и богарных землях;
- разработка и внедрение новых методов по снижению уровня грунтовых вод на территории Хатлонской и Согдийской областей;
- разработка и внедрение мер по улучшению засолении земель на территории Хатлонской области;
- регулирование пастьбы на зимних и частично летних выпасах в целях приостановления их деградации;
- посадка богарных садов на крутосклонных участках;
- расширение площадей противоэрозионных лесопосадочных полос;
- использовать круглосклонные земли Гиссарской и Раштской долины и Хатлонской и Согдийской областей для кормовых культур;
- освоении новых земель с учётом соблюдения экологических требований в небольших участках круглосклонных земель;
- восстановление и реконструкция лесопосадок и лесонасаждений;
- разработка карты земельного фонда и прогноза земледелия;
- определение динамики вовлечения в хозяйственный оборот новых земель, трансформация освоения земель для различных сельскохозяйственных целей;
- прогноз изменения качества земель под влиянием естественных процессов в результате хозяйственной деятельности;
- на основании экономической оценки земель и данных о затратах на их охрану и воспроизводство определение экономической эффективности затрат на охрану земель;
- установление наносимого ущерба народному хозяйству от загрязнения, эрозии и засоления земель;
- внедрение экологически целесообразных мер по использованию пастбищ, в первую очередь, на зимних пастбищах и улучшение окультуренных выпасов;
- изменение порядка использования земли на территории эродированных земель;
- при выделении земли и оформлении акта для использования земли обязательным условием должно быть заключение природоохранных органов;
- уведомлять и обязать новых пользователей земель на наличие особо охраняемых видов животных и растений (в первую очередь о тех, которые внесены в Красную Книгу) и об их охране;
- при передаче земель и других природных ресурсов в аренду необходимо в договоре указать мероприятия по улучшению экологических условий и объем финансирования на экологическое оздоровление объекта;
- разработать и совершенствовать эколого-экономическое обоснование системы землепользования, земледелия и основных направлений охраны земель в республике;
- разработка методов, обеспечивающих оптимальные режимы обеспечения тепла и влага корнеобитаемым слоям в вегетационный период в различных физико-географических условиях, научно обосновывать нормы орошения, направленных на значительное сокращение удельного расхода воды на гектар орошаемых земель и привести в соответствие с существующим нормам.
8. Улучшение состояния водных ресурсов
Вода является источником жизни. Поэтому для сохранения и использования источников воды необходимо осуществлять следующие меры:
- инвентаризация источников водных ресурсов;
- усиление требования природоохранного законодательства по источникам водных ресурсов;
- улучшение и реконструкция оросительной сети в республике;
- установление строгого режима работы на всех водозаборах;
- реконструкция и расширение канализационных очистных сооружений в городах Душанбе, Худжанд, Курган- тюбе, Куляб, Турсунзаде, Исфара, Канибадам, Кайраккум, Чкалов и районных центрах, расположенных на территориях водо-охранных зон и запасов подземных вод;
- установление режима контроля за состоянием ледников, озер и других видов грунтовых вод;
- упорядочение режима работы водных источников на промышленных предприятиях;
- проведение научно-исследовательских работ в зонах накопления питьевых вод;
- внедрение новых технологий по очистке и доведение питьевой воды до уровня принятых норм;
- организация базы данных и информационных систем о накоплении и использовании водных ресурсов;
- упорядочение организации и деятельности Ассоциации использователей воды;
- реализация "Программы по улучшению обеспечения населения Республики Таджикистан чистой питьевой водой на 2008-2020 годы";
- до 2012 году переход на комплексное управление охраны и использования водных ресурсов басенного типа;
- рекомендации по широкому использованию водных ресурсов для нужд рыбоводных хозяйств и домов отдыха;
- рациональное использование и охрана источников минеральных, термальных и оздоровительных вод;
- постоянное обследование состава воды рек, магистральных каналов и водохранилищ с целью выявления тяжелых металлов, пестицидов и других;
- определение закономерности формирования водных ресурсов (качеств, количество, санитарно-эпидемиологическое состояние);
- выявление основных источников загрязнения водных источников в географических зонах и пути их предотвращения;
- оценка эффективности работы очистных сооружений и других мероприятий в разрезе районов и рекомендации по их улучшению;
- доведение до необходимых норм качество питьевой воды и выбросов;
- упорядочение водохозяйственной системы промышленных предприятий, не имеющих локальной централизованной сети для очистки стоков;
- постепенное увеличение объёма повторно используемой воды в промышленных предприятиях;
- постепенное уменьшение объема сбросов загрязняющих веществ в водохранилища, реки, озера и окружающую среду;
- проектирование новых и реконструкция функционирующих очистных сооружений;
9. Улучшение состояния атмосферного воздуха
Состояние атмосферного воздуха влияет на окружающий мир, в первую очередь на здоровье населения. Наряду с развитием экономики, проблема загрязнения атмосферного воздуха приобретает особый характер. Поэтому для улучшения атмосферного воздуха необходимо осуществлять следующие меры:
- проведение анализа состояния атмосферного воздуха в разрезе каждого района и по источникам каждых выбросов;
- оценка эффективности воздухо-охранных мероприятий каждого предприятия и технологической линии;
- разработка систем мероприятий по улучшению ее состояния, снижению объема ингредиентного состава в окружающую среду;
- создание банка данных о состоянии загрязнения атмосферного воздуха в различных климатических условиях и режимах выбросов;
- определение зон повышенной концентрации в городах Исфара, Канибадам, Худжанд, Турсунзаде, Душанбе, Яван, Сарбанд, Куляб и разработки воздухообразных мероприятий;
- строгий учет и регулирование выбросов загрязняющих веществ в атмосферу из стационарных источников крупных городов;
- строгий контроль за объемом выбросов в атмосферный воздух передвижными источниками;
- разработка и осуществление системы оповещения об опасности поражения населения сильнодействующими ядовитыми веществами;
- завершение экологической паспортизации на промышленных предприятий;
- разработка методов определения вредных примесей в воздухе;
- усовершенствование методов переноса загрязняющих веществ на дальние расстояния, включая трансграничный перевоз;
- более полное исследование эффектов суммирования и синергизма, загрязняющих атмосферный воздух вредных для человека и окружающую среду;
- с учетом указанных эффектов суммирования и синергизма разработать региональные нормативы и стандарты качества атмосферного воздуха.
10. Рациональное использование недр
Таджикистан имеет огромный ресурс полезных ископаемых. Выполнение нижеследующих мероприятий позволит рационально использовать природные ресурсов:
- разработать экологически безопасные методы геологической разведки и добычи минерального сырья;
- проводить исследования по совершенствованию методов обезвреживания твердых бытовых отходов (процессов сжигания, биохимических методов) с целью предотвращения попаданий в окружающую среду тяжелых металлов и ксенобиотиков;
- разработка и совершенствование оборотных технологий, утилизации концентратов и захоронение вредных отходов;
- в период 2009-2012 годов необходимо полностью решить проблему переориентации народного хозяйства на ресурсосбережение и экологически чистые производства за счет технического перевооружения во всех отраслях промышленности и сельского хозяйства, внедрение малоотходных и безотходных технологических процессов в производстве. Для этого необходимо:
- разработать научно-обоснованные концепции, прогнозы и программы промышленного производства по условиям обеспечения экологического равновесия, сохранение и развитие биосферы;
- разработать и внедрить оптимальные системы управления качеств эколого-экономическим систем, основанных на применении экологически чистых технологий и режимов эксплуатации;
- разработать и приступить к поэтапной реализации альтернативных систем энергосбережения, обеспечивающих экологическую безопасность и ресурсосбережение;
- осуществить и ускорить техническое перевооружение и комплексную реконструкцию действующих предприятий, в первую очередь объекты с кризисной экологической обстановкой.
Учитывая образование частных предприятий, акционерные общества и подобные им, согласно требованием Государственной программы, с региональной точки зрения по промышленным районам республики, необходимо создать единую систему по обезвреживанию и глубокой переработке (прежде всего) токсичных отходов (промышленные, сельскохозяйственные, медицинские, бытовые). Это полигоны, заводы по производству строительных материалов, использующие (и обеспечивающие) некоторые токсичные материалы в силу особенностей своей технологии, а также другие производства.
В сфере народного хозяйства должно осуществляться постоянное совершенствование структуры производства, освоение и развитие качественно новых технологических процессов, обеспечивающих всемерную экономию ресурсов и экологическую безопасность.
11. Улучшение экологического состояния растительности, в том числе лесов
Сохранение природного баланса во многом зависит от улучшения состояния растительного мира- прежде всего лесов. Для решения существующих проблем, целесообразно выполнить нижеследующее мероприятия:
- сохранение биологического разнообразия, усиление охраны лесов и растительного мира, обеспечение экологически чистой среды;
- разработка нового Лесного кодекса Республики Таджикистан, Положения о лесонасаждении и другие нормативные правовые акты, отвечающие требованиям международных норм;
- возвращение пастбищ государственного лесного фонда из аграрных предприятий государственному лесному хозяйству и получить сертификат права на землепользование;
- организация и упорядочение лесной структуры, землеустройства и картографирования лесов;
- организация посева редких видов орех, фисташек, миндали и других дикорастущий растений, образование их плантаций с использованием новых селекционных достижений;
- организация и восстановление лесозащитных полос, садов, плантаций с целью охраны земли от эрозии и в свою очередь обеспечение населения местами работ, фруктами, строительными материалы, а также повышение плодородности пастбищ;
- организация защитных полос вдоль автомагистрали и сельскохозяйственных земель;
- постепенное увеличение финансирования отрасли на проведение лесопосадочных работ,- охраны лесов от пожара и вредных насекомых, дальнейшее повышение зарплаты работников отрасли;
- обеспечение отрасли основными техническими средствами и рабочим оборудованием;
- подготовка кадров для лесного хозяйства в республики и за рубежом;
- упорядочение организации охоты в охотничьей территории и проведение биотехнических мероприятий по сохранению и охране диких животных и птиц;
- организация посевных площадей лекарственных растений (ферула, ревень, зверобой, лакрица и др.) и целебных растений для обеспечения населения экологически чистыми лекарствами;
- организация горного туризма и зарубежной охоты, с учетом сохранения экологической обстановки и природного равновесия лесов с целью поступления иностранной валюты для улучшения биотехнического хозяйства и экологической обстановки;
- инвентаризация диких животных и птиц на территории Охотничьего фонда республики;
- организация зон лесонасаждения и лесхозов на землях государственного фонда и сельскохозяйственных земель, которые имеют леса;
- контроль за лесами земель государственного фонда, дехканских (фермерских) хозяйств, ассоциаций, кооперативов, организаций и предприятий со стороны компетентных государственных контролирующих органов с целью сохранения биологического разнообразия и охраны растительного и животного мира, дикорастущих растений и деревьев, заготовка лечебных растений, древесины, учет диких животных для определения обязательного платежа в бюджет;
- развитие сотрудничеств с зарубежными организациями о разработке и осуществлении инвестиционных программ по улучшению экологической обстановки лесов;
- организация школы юных лесников для повышения знания и экологического просвещения нового поколения.
12. Улучшение экологического состояния животного мира
Климатические условия Таджикистана позволяют улучшить популяцию животных республики и способствует увеличению роста редких животных. С целью улучшения экологического состояния животного мира целесообразно выполнить нижеследующие меры:
- инвентаризация животного мира на территории охотничьих хозяйств;
- оценка места обитания диких животных, входящих в Красную книгу;
- системное введение Красной книги о животном мире;
- организация серпентариев, вольеров и питомников для размножения животных, входящих в Красную книгу;
- улучшение состояния места обитания миграционных видов, согласно международным конвенциям, соглашениям и договорам;
- инвентаризация редких эндемичных видов животного мира на территории каждого района;
- организация природоохранных объектов по охране и воспроизводству редких исчезающих и промысловых видов диких животных;
- учет, анализ производительных сил и их размещение с учетом экологической емкости территории;
- обеспечение водоемов Хатлонской и Бадахшанской областей быстрорастущими экологически выгодными видами рыб;
- разработка и внедрение новых методов борьбы с вредителями, и финансирование исследовательских работ этого метода;
- проведение периодического учета животного мира;
- усиление охраны мест размножения животного мира, особенно редких исчезающих видов, в том числе мигрирующих;
- ведение Государственного кадастра животного мира;
- улучшение биотехнических мер охотничьих угодий за счет выгод от международной охоты, туризма и промысловой охоты.
13. Улучшение состояния рекреационных ресурсов
Уникальная природа, климат и неповторимый ландшафт республики создает благоприятные условия для организации зон отдыха, развития туризма. С целью улучшения рекреационных запасов и организации новых зон отдыха целесообразно выполнить следующие мероприятия:
- организация сети особо охраняемых территорий;
- улучшение состояния существующих особо охраняемых территорий;
- организация новых национальных историко-природных парков;
- учёт и регистрация особо охраняемых уникальных природных территорий и объектов и придание им статуса;
- пересмотр статуса заповедников, заказников и возможности их перепрофилирования;
- организация микро заповедников и микро заказников;
- региональное изучение и учёт животных, входящих в Красную книгу;
- заключение договоров и соглашений с международными организациями по охране животных, входящих в Красную книгу;
- порайонная инвентаризация растительного и животного мира;
- определение зон распространения уникальных биоценозов, разработка методики их охраны на территории заповедников, заказников, национальных парков, историко-природных парков и уникальных природных объектов;
- исследование и установление динамики рекреационной нагрузки, в зависимости от различных факторов на территории Кураминского хребта, Катасоя, Фан-Ягнобских гор, Горной Матчи, Искандеркуля, заказников Сарыхосора, Чилдухтарон, Шугноу (Дараисо Дузахдара), Каратаг, заповедника " Тигровая балка " и других;
- Государственное предприятие лесного хозяйства и охоты Комитета по охране окружающей среды при Правительстве Республики Таджикистан совместно с Академией наук республики Таджикистан, пересмотреть площадь действующих особо охраняемых территорий и снести действующие объекты с их территорий;
- укомплектовать заповедники научными кадрами, возобновить ведение " Летопись природы " по установленной форме;
- укрепить заповедный режим в заповеднике "Даштиджум", восстановить старый кордон и организовать новые;
- разработка мероприятий по улучшению экологического состояния заповедника " Тигровая балка ";
- восстановление буферной зоны и пред заповедной зоны заповедника "Тигровая балка", проведение экологической экспертизы проектов освоения заповедников;
- разработка формы и составление каталога уникальных природных объектов, паспортов к ним и придание им статуса охраняемых;
- освоение новых рекреационных зон в системе бассейна водохранилищ Нурекской, Сангтуда-1, Сангтуда-2 и Рогунской ГЭС-ов.
14. Мероприятия по улучшению экологического состояния с целью сохранения здоровья населения
Для оздоровления экологической ситуации с целью охраны здоровья населения реализация следующих мер является обязательным:
- проведение мониторинга о настоящем санитарно-эпидемиологическом и гигиеническом состоянии городов;
- проведение анализа распределения территорий районов по коэффициенту общей смертности с дифференциацией по возрасту, полу и причине смерти;
- проведение анализов по интенсивному распространению врожденных аномалий у детей, родившихся на территории районов;
- проведение анализа заболеваний детей и взрослых в районах связанных с экологической обстановкой;
- внедрение рекомендаций по снижению негативного воздействия экологических факторов на здоровье населения и демографическую обстановку.
15. Улучшение экологической обстановки в промышленности и строительстве
При размещении объектов, внедрение новых технологических линий, обращение с производственными отходами и проведение строительных работ целесообразно выполнить следующие экологические требования:
- определение напряженности электромагнитного поля на территории больших городов и объектов народного хозяйства с высоким потреблением электроэнергии;
- экологический анализ предприятий и усовершенствование методов очистки выбросов предприятий в окружающую среду;
- проведение анализов об образовании, обезвреживании и утилизации промышленных отходов и разработка рекомендаций по утилизации отходов Государственного унитарного предприятия "Таджикская Алюминиевая Компания", Яванского химического завода, Вахшского азотно-тукового завода и других промышленных предприятий;
- внедрение технологии по переработке отходов и их вторичное использование, особенно отходы горнорудной и строительной промышленности и утилизации бытовых отходов в административных центрах города Душанбе и областей;
- организация малых перерабатывающих предприятий;
- строительство и эксплуатация заводов, цехов и производственных линий по вторичной переработке пластмассы и стеклотары и производство строительных материалов в городах Душанбе, Курган-тюбе, Куляб, Хорог, Худжанд, Исфара, Истаравшан, Пенджикент;
- строительство типовых полигонов для обезвреживания и хранения твердых бытовых отходов в городах Худжанд, Исфара, Душанбе, Куляб, Курган-тюбе, Яван, Турсунзаде;
- упорядочение контроля за состоянием действующих и законсервированных хранилищ радиоактивных отходов;
- восстановление полигонов для захоронения пестицидов в Вахшском районе и в городе Канибадаме;
- разработка серии обновляемых экологических карт Республики Таджикистан;
- разработка предложений по развитию градостроительства на территориях с учётом экологических требований;
- перевозка каменного угля в закрытых транспортах.
16. Улучшение экологического состояния страны путем разработки основополагающих вопросов экологии
Улучшить экологическую ситуацию в республике возможно при разработке и решении следующих основополагающих вопросов:
- проведение эколого-экономического анализа районов и разработка перспектив изменения экологического состояния;
- проведение эколого-экономического анализа экологических районов и разработка прогнозов дальнейшего изменения экологического состояния;
- анализ и оценка ресурсно-экономического потенциала районов и экономические потери от загрязнения окружающей среды;
- анализ, систематизация и оценка ущербных процессов на территории отдельных экологических районов (карстово-суффозионные процессы, оползни, подтопление и обводнение грунтов и подземных вод);
- проведение инженерно-геологического районирования территории районов для дальнейшей оптимизации использования территории;
- проведение исследований физических факторов (шум, радио, электромагнитные волны), влияющие на экологическую обстановку, здоровье людей, животных, птиц и насекомых, и разработка рекомендаций по их снижению;
- проведение детального районирования каждого района в зависимости от наличия ресурсно-экологического потенциала и проведения классификации природно-территориальных комплексов;
- разработка мероприятий по снижению экологической напряженности в бассейне реки Варзоб из-за сгущения экологической емкости территории;
- организация широкой рекламы природных ресурсов Таджикистана (драгоценные и полудрагоценные камни, минералы, растения, животные и их продукты, традиционные экологически чистые виды продукции);
- расширение сети аналитических лабораторий, проверка качества, согласно мировым стандартам;
- все организации и предприятия на закрепленных территориях, производственных и административных помещениях за счет внутренних резервов должны организовать работу по благоустройству и озеленению, согласно экологическим требованиям и нести ответственность за их содержание;
- разработка программы и специальных комплексных экологических проектов по улучшению экологического состояния бассейна рек Яхсу и Заравшан;
- разработка серии инженерно-геологических карт;
- организация подвижного аналитического комплекса по сравнению характера загрязнения окружающей среды;
- определение биологического морфолого-анатомического состояния флоры и фауны, а также культурных растений в зонах промышленного загрязнения;
- организация геологической информационной системы по экологическим критериям;
- разработка паспорта-каталога для эталонных участков и территорий с целью прогноза опасных природных явлений;
- разработка и утверждение Положения об экологической информационной системе;
- оценка состояния почвенно-растительного покрова и прогнозирование его развития;
- разработка карты суммарного испарения и степени увлажнения территории;
- определение основных источников популяционной вспышки насекомых вредителей сельскохозяйственных культур и естественной растительности и установление их взаимоотношений с изменением экологической ситуации, составление прогнозов очагов плотности популяции этих насекомых;
- комплексная оценка экологического состояния территории и социально-экономические факторы с учетом хозяйственной деятельности и прогноз изменения природной среды;
- разработка комплексной экологической карты, составленной путем наложения карты загрязнения окружающей среды на карту почвенно-геологической устойчивости территории. По составленным экологическим картам необходимо выполнение зонирования территории по уровням экологической нагрузки;
- разработка территориальной комплексной схемы охраны природы с учетом политической, организационной, материально-технической и ресурсной обеспеченности территории;
- разработка порайонных схем предотвращения и ликвидации вероятных экологически опасных ситуаций;
- разработка действующих принципов, позволяющей обеспечить сбор, хранение, обработку и анализ экологической информации для разработки и осуществления природоохранных мероприятий на районном уровне и создание системы оперативного контроля за состоянием и источниками загрязнения окружающей среды и использованием природных ресурсов;
- закрепление оврагов, берегов рек и водоемов;
- координация экологии с экономикой, сельским хозяйством и другими сферами;
- в акватории предполагаемого расположения выбросов в атмосферу вредных веществ Государственного унитарного предприятия "Таджикская Алюминиевая Компания" организовать опытно-экспериментальные участки;
- создание научной базы направленная для стратегии по выявлению экологической опасности, оценки уровня опасности, предотвращения или снижения воздействия вредных факторов на здоровье окружающей среды;
- разработка карты передвижения ледников и селевых процессов.
17. Экономические механизмы улучшения экологической обстановки
Основной целью внедрения экономических механизмов природопользования состоит от упорядочения отношений между пользователями природы и соблюдением норм, стандартов и рационального использования природных ресурсов, а также охраны этих природных ресурсов.
Экономические меры по улучшению экологической обстановки состоят из:
- пользователи природы должны самостоятельно платить экологические платежи за использование природных ресурсов, косвенно или прямо -за ухудшение состояния природных ресурсов;
- согласно нормативным документам пользователи природы за превышение лимита (нормативного, технологического) выбросов должны выплатить в 5 и 10-кратном размере;
- при установлении оптовых и закупочных цен на продукцию учитывается предельно-допустимый уровень затрат на эту продукцию;
- анализ и оценка ресурсно-экономического потенциала городов и районов и экономический ущерб от загрязнения окружающей среды;
- разработка рекомендаций по совершенствованию экономического механизма рационального использования природы, охраны и улучшения окружающей среды и здоровья людей на районном уровне на основании законодательств Республики Таджикистан о местном самоуправлении по совершенствованию механизма пользования природы;
- учет и анализ производительных сил их размещение с учетом экологической емкости территории;
- согласование программ социально-экономического развития, размещение производительных сил на основе данной Программы;
- основные экономические показатели рационального природопользования, являются контрольными цифрами, которые включены в баланс объема выпускаемой продукции с объемом использованного сырья, согласно нормативам и технологии;
- сверхнормативные показатели должны считаться нарушением законов экономики и охраны природы;
- стимулировать деятельность частных и государственных секторов, которые учитывают экологические ценности и устанавливают для производителей продукции или пользователей природой экологические ценности, в том числе в общую стоимость включают затраты, связанные с сохранением и охраной окружающей среды;
- создание межведомственных (межминистерских) механизмов, необходимых для разработки и использования финансовых стимулов, содействующих охране окружающей среды, а также оценки их эффективности.
18. Улучшение системы экологического контроля
Улучшение системы экологического контроля состоит из:
- выполнение технико-экономических анализов современных методов контроля состояния окружающей среды;
- доступность и использование аэрокосмических съемок для контроля за состоянием окружающей среды;
- из числа госинспекторов по охране окружающей среды организация экологической таможенной службы, контролирующей ввоз и вывоз техники, технологии и других материалов, наносящих вред окружающей среде;
- совершенствование и расширение системы контроля за экологической обстановкой на основании имеющихся и новых лабораторно-стационарных, полустационарных комплексов и аэровизуального контроля;
- разработка и совершенствование методов по выявлению экологической опасности и оценка степени риска;
Критические состояния прошлого и сегодняшнего дня, когда внезапно или достаточно быстро возникает ситуация, когда они угрожают жизни и здоровью людей, наносят непоправимый ущерб природе (подвижки ледника Медвежий, селевые потоки в бассейне реки Яхсу (Куляб), оползень в Обигарме, Балджуване, Рогуне и др.) требуют принятия взаимосвязанных мер по предотвращению самой возможности таких ситуаций, а если они произошли, то немедленного осуществления мероприятий по их устранению.
Необходимым условием этой важнейшей задачи является широкое применение средств дистанционного зондирования, использование современной приборной базы, развитие методов обработки данных и другие. Насущная необходимость- выявление территории, где возможность природных катастроф выше, чем в других районах.
Для республики нужна достаточно универсальная теория, обеспечивающая прогнозировать и устранить последствия природных катастроф и промышленных аварий.
В научном плане необходимо разработать теоретико-методические основы концепции для крупных горных объектов, которые обеспечивали бы соответствие территориальной организации хозяйств природно-ресурсным потенциалом региона, а также служили целям сохранения здоровья населения, его безопасности по охране природных комплексов и генофонда природы. Проблема совместимости промышленных объектов и природных условий очень важна, т. к. отсутствие учета специфики природной среды при осуществлении крупных объектов чревато тяжелыми последствиями для населения и природы.
Кроме того, необходимо разработать систему прогнозирования и моделирования аварийных ситуаций, оснащенных компьютерной техникой с обязательным прохождением экологической экспертизы.
В целях предотвращения и снижения вероятности возникновения экологически опасных ситуаций, уменьшение масштабов их воздействия и обеспечение безопасности населения необходимо реализовать следующие мероприятия:
- выявить зоны повышенной экологической опасности и осуществить учёт предприятий и сооружений, значительно загрязняющих основные компоненты биосферы, потенциально опасные для окружающей среды в случае аварийного выброса используемых производимых и хранимых на этих объектах химических или биологических веществ;
- выявить зоны повышенной вероятности возникновения стихийных бедствий, чрезвычайных климатических ситуаций;
- разработать и осуществить меры по максимальному снижению степени риска возникновения экологически опасных ситуаций, в первую очередь, аварий на химических, газовых, нефтяных предприятиях, на центральных хранилищах горючего и радиоактивных веществ, на высотных плотинах, селе защитных и лавина защитных сооружениях;
- разработать программу поэтапной замены экологически опасных устаревших технологий на новые, современные и экологически безопасные;
- сбалансировать систему производства, потребления и захоронения токсичных, пожароопасных, взрывчатых и радиоактивных продуктов и веществ с целью исключения или максимально возможного сокращения их перевозов;
- разработать нормы и правила перевозки взрывоопасных токсичных и легковоспламеняющихся веществ по железным дорогам, водным, воздушным и автомобильным транспортом;
- разработать республиканские схемы по ликвидации последствий возможных экологически опасных ситуаций;
- создать областные центры срочной экологической помощи (служба быстрого реагирования), анализ обстановки и принятия оперативных ситуаций, принять участие в создании соответствующего международного центра и обеспечить постоянную их готовность для оперативной оценки, прогноза обстановки экстренного оповещения заинтересованных организаций при аварийном загрязнении окружающей среды, укрепив соответствующие службы кадрами и оснастить современными техническими средствами;
- внести экологические требования в строительные нормы и правила, регламентирующие размещение на территории республики потенциально опасных объектов, устанавливающие требования обязательного выполнения на случай возможной аварии;
- при экологическом обосновании размещения объектов народного хозяйства, разработать раздел о мероприятиях и действиях в случае возникновения аварийной ситуации.
19. Совершенствование экологической экспертизы
Мероприятие по совершенствованию экологической экспертизы состоит из:
- составление схем размещения природных и историко-культурных объектов;
- восстановление жесткой экологической, санитарной и экономической экспертизы при завозе в республику новой техники, технологии, химических веществ, а также других веществ имеющих в своём составе модифицированные живые организмы;
- при заключении договоров, соглашений, контрактов особой статьей указать обязательную экологическую экспертизу;
- при приватизации, реорганизации или реструктуризации объектов (заводы, фабрики и др.) получить заключение экологической экспертизы;
- определение зон возможных экологических конфликтов и пути их предотвращения;
- при приватизации объектов необходимо дать преимущество акционерам с наличием экологической программы и безопасной экологической технологии;
- создание банка данных объектов, которые прошли экологическую экспертизу.
20. Финансирование Программы
Финансирование по обеспечению осуществления Программы направлена в рамках предусмотренных средств годового бюджета на улучшение экологического состояния и при заключении договора, соглашения, контракта и протокола предусматривает вопросы экологического сотрудничества, также она осуществляется за счёт специальных средств, граждан и других средств, не противоречащих законодательствам республики.
Для обеспечения осуществления мер Программы выполняются следующие задачи:
- организация различных государственных, общественных и частных фондов по охране уникальных природных объектов;
- предоставление льгот объектам народного хозяйства с безотходной и малоотходной технологией;
- оказание широкомасштабной финансовой, материально-технической поддержки по разработке и тиражированию приборов экологического контроля в условиях Таджикистана;
- поощрение и установление льгот для предприятий, организаций, выпускающих экологически чистые продукты с экологически чистой технологией;
- при приватизации объектов или природных ресурсов необходимо часть средств, полученных от продажи приватизируемых активов использовать на восстановление окружающей среды;
- разработать инвестиционную программу, направленную на улучшение экологической обстановки для каждого экологического района и организация государственной комиссии по разработке, внедрению и осуществлению данной Программы.
21. Международное сотрудничество
Глобальные масштабы ухудшения качества окружающей среды обусловили необходимость объединения усилий всех стран для предотвращения экологической катастрофы, сохранение биосферы земли и будущего человечества.
Основными направлениями международной деятельности Республики Таджикистан на ближайшие десятилетия являются:
- сокращение до минимума выбросы вредных веществ в водные источники, атмосферу и почву, которые через атмосферные потоки сопредельных рек, водохранилищ могут оказывать отрицательное воздействие на природные ресурсы других стран;
- улучшение обмена информацией о состоянии окружающей среды и участие в создании международной глобальной системы экологической помощи;
- совершенствование международного правового механизма, обеспечивающий консолидацию усилий всех государств и общественных групп по сохранению нормальных условий обитания с природой;
- организация межведомственной и межгосударственной экологической службы;
- развитие сотрудничества в разработке и внедрении ресурсосберегающих безотходных экологически чистых технологий;
По имеющимся данным, в мире действуют около 140 многосторонних конвенций и соглашений природоохранной направленности. Участие республики в международном сотрудничестве по выполнению упомянутых конвенций и договоров способствует решению национальных и региональных проблем по охране окружающей среды, таких как:
- снижение трансграничного переноса загрязняющих веществ в Центральную Азию и в обратном направлении;
- уменьшение выбросов загрязняющих веществ в бассейне рек Сырдарья и Амударья;
- упорядочение водопотребления и снижение трансграничного загрязнения рек Амударьи и Сырдарьи;
Для повышения эффективности участия Республики Таджикистан в многостороннем сотрудничестве необходимо более полное взаимодействие с другими международными организациями и специализированными учреждениями.
В этой связи в ходе международных сотрудничеств особое внимание необходимо уделить вопросам:
- совершенствование принципов международного природопользования с научными и правовыми основами решений международных экологических проблем;
- экономическое управление качества окружающей среды;
- разработка и применение экологических стандартов и норм;
- внедрение совершенных методов, способов и средств контроля окружающей среды;
- поддержание биологического разнообразия, совершенствование охраны заповедников;
- разработка и внедрение малоотходной и безотходной технологической продукции, водоочистительного и воздухоочистительного оборудования;
- совершенствование экологического образования;
- расширение взаимного обмена экологической информацией.
22. Улучшение экологического образования, воспитания населения и подготовка кадров
Местным и территориальным органам, руководителям министерств, ведомств, учреждений и предприятий республики необходимо создать материально- техническую базу обучения (здание, оборудование, транспорт) для повышения уровня экологической осведомлённости.
В целях повышения уровня экологического просвещения необходимо:
- Министерству образования Республики Таджикистан совместно с другими заинтересованными министерствами организовать научные исследования и эксперименты в области экологического образования и воспитания населения для выработки единой государственной стратегии формирования экологического воспитания, обучения и подготовки кадров;
- Министерству образования Республики Таджикистан совместно с Комитетом по охране окружающей среды при Правительстве Республики Таджикистан осуществить кардинальные меры по повышению уровня экологического образования руководителей и специалистов всех отраслей и увеличить курсы по природоохранной тематике в отраслевых институтах повышения квалификации при областных экологических центрах;
- Министерству образования Республики Таджикистан и Комитету по охране окружающей среды при Правительстве Республики Таджикистан поручить совместно разработать необходимые методические материалы, пособия и учебники по природоохранной тематике.
С целью информирования общественного мнения широких слоев населения в области охраны окружающей среды и рационального природопользования, а также распространения передового опыта Комитету по охране окружающей среды при Правительстве Республики Таджикистан необходимо осуществить:
- координацию всей эколого-просветительской работы в республике, способствуя расширению сети экологических клубов, домов природы, экологических центров, сезонных лагерей школьников экологического профиля, усиления роли экологического воспитания и населения в заказниках, национальных парках, местах массового отдыха и других;
- расширить международное сотрудничество в деле экологического просвещения и воспитания.
Значительное место в работе Комитета по охране окружающей среды при Правительстве Республики Таджикистан должно быть уделено вопросам воспитания населения и формирования общественного мнения, которые достигаются:
- развитием комплексной системы пропаганды актуальных экологических знаний усилиями общественных организаций и средств массовой информации на основе дифференцированного подхода к различным группам населения;
- обеспечением добровольности и взаимосвязи экологического формального и неформального образования;
- разработкой учебных программ охраны окружающей среды распространяемых средствами массовой информации;
- повышением экологической подготовки журналистов, режиссеров, работников радио, телевидения и кино, специалистов телекоммуникаций и др.
23. Улучшение информационно-методического обеспечения по экологии
С целью информационного обеспечения комплексного управления природоохранной деятельности страны, разработки и внедрения единой политики в области охраны природы и рационального использования природных ресурсов, а также координации деятельности министерств и ведомств в этих вопросах необходимо к 2010 году создать геологическую информационную систему. Эта система должна стать базовым элементом всей системы управления качества окружающей среды. Для реализации подобной системы необходимо на базе сложившихся и предполагаемых структур наблюдений создать интегрированные информационные системы. С этой целью необходимо:
- организовать республиканско-региональные экологические центры (как вариант, нижний уровень этих центров может быть организован на базе областных комитетов по охране окружающей среды);
- произвести инвентаризацию имеющихся экологических информационных систем и баз данных.
24. Задачи национальных экологических и других центров
Задачами национальных экологических и других центров являются:
- введение интегрированных банков данных об охране окружающей среды;
- введение кадастров по природным ресурсам, животному и растительному миру;
- разработка единых стандартов качества окружающей среды;
- оценка и прогноз межрегионального воздействия;
- обобщение и систематизация результатов экологической экспертизы проектов строительства и других объектов, влияющих на экологическую ситуацию;
- расширение и совершенствование систем обмена экологической информации с международными организациями и отраслевыми информационными центрами;
- объединение план программы научно-исследовательских, производительных и учебных центров в единую ассоциацию экологических сил для решения экологических и природоохранных вопросов, координация их работ от одного центра;
- повышение полномочий и усиление потенциала национальных экологических центров;
- организация постоянно действующих курсов повышения квалификации по экологии и охране окружающей среды для всех специальностей и средств массовой информации;
- создать систему экологического образования, подготовки на всех уровнях для формирования руководящих кадров и специалистов, отвечающих за производство, в первую очередь охрану окружающей среды.
Научное обеспечение Программы в максимальной степени должна опираться на фундаментальные исследования междисциплинарных научных проблем, охватываемых Академией наук Республики Таджикистан, биосферных и экологических исследованиях отраслевых институтов, экологического образования и воспитания населения республики на период до 2012 года.
В области исследований систем взаимодействия природы и хозяйственной деятельности на основе концепции формирования биосферы, следует сосредоточить усилие коллективов научно исследовательских институтов, высших учебных заведений, проектных, конструкторских, технологических и других организаций на разработку следующих направлений:
- разработка устойчивости окружающей среды к антропогенным воздействиям и выявление закономерностей эволюции компонентов биосферы в условиях интенсификации хозяйственной деятельности;
- разработка системы "ограничителей" (нормативов и стандартов состояния компонентов природно-технических систем, например методов и норм конденсации воздуха, исключающих поражение растительности экосистем водных почв, норм рационального водопользования, землепользования и т.д.);
- разработка комплексных экологических ограничений;
- разработка новых и усовершенствование существующих методов экологического картографирования (в том числе на основе использования компьютерной техники), создание экологического атласа Республики Таджикистан и отдельных ее регионов.
В области научных исследований деятельности заповедников и охраняемых территорий:
- совершенствовать систему слежения за состоянием природных комплексов в заповедниках, организация мониторинга в заповедниках, обеспечить унификацию индикаторных показателей, характеризующих динамику охраняемых экосистем;
- разработать основы нормативного правового обеспечения заповедников и других охраняемых территорий;
- расширить международную кооперацию в области деятельности заповедников, разработать и реализовать целевые экологические программы на базе охраняемых природных территорий.
25. Улучшение нормативных правовых актов по экологии
В достижении целей охраны окружающей среды и рационального использования значительная роль принадлежит унифицированным природоохранным нормам и правилам хозяйственной деятельности природопользования, соблюдение которых обеспечивает выполнение требований природоохранного законодательства республики.
Особенно существенна роль норм и правил охраны окружающей среды в области капитального строительства, обеспечивающий расширенное воспроизводство всех основных фондов.
Нормы и правила охраны окружающей среды осуществляют требования природоохранного законодательства в нормативной технической документации, используемой при разработке, производстве и потреблении продукции (энергии, новой техники, материалов, веществ и т.д.). а также в новые размещения, проектирования и строительства, реконструкции и эксплуатации действующих объектов и комплексов.
Концепция природоохранных норм и правил заключается в обеспечении соответствия деятельности природопользования с объективным и закономерным существованием и развитием окружающей среды.
Поэтому природоохранные нормы и правила должны составить систему унифицированных (стандартизированньк) регламентов, соблюдение которых обеспечивает нормальное функционирование, природных территориальных комплексов (ландшафтов), компонентов окружающей среды (атмосфера, гидросфера, литосфера, флора и фауна) с целью сохранения и реорганизации окружающей среды, а также рациональное использование природных ресурсов.
В связи с возрастающими требованиями экологии управлении природопользования необходимо создать надежную базу природоохранных норм, правил и стандартов в области охраны природы, создание единой системы природоохранного нормирования, в ближайшей перспективе предстоит решить следующие задачи:
- разработать общее положение о природоохранном нормировании, определяющем содержание, функции, объекты, юридический статус норм, правила и стандарты;
- объединить направления и формы организации различных природоохранных норм и стандартов в единую систему, обеспечивающую их согласованность и пригодность для использования в сфере управления и планирования хозяйственной деятельности;
- разработать принципы и методы получения и обоснованния природоохранных норм и стандартов, учитывающих современные достижения в области техники и технологий, а также естественные свойства природы, определить процедуру разработки, экспертизы, согласования и введения природоохранных норм и стандартов в практическую деятельность;
- провести районирование территории республики для целей природоохранного нормирования и стандартизации на основе учета’ особенностей хозяйственного использования территорий и природных свойств устойчивости к различным родам антропогенных нагрузок;
- разработать централизованные нормы антропогенных нагрузок на природу и ее компоненты для крупных природно-хозяйственных районов республики;
- создать республиканскую геолого-информационную систему, обеспечивающий непрерывный контроль, разработку, корректировку и экспертизу природоохранных норм и стандартов;
- разработка и принятие законов и актов касающихся экологического страхования;
- соответствие стандартов качества международным конвенциям;
- во всех приватизационных законодательных нормативных актах должны быть включенье статьи об охране окружающей среды;
- в пунктах реализации продуктов необходимо организовать практику возвращения стеклотары, полиэтиленовых пакетов и других;
- усилить дисциплину и достоверность экологической и природоохранной отчетности во всех министерствах, ведомствах и банковских операциях;
- необходимо при определении цен на продукцию включать экологический коэффициент в размере не менее 3 процента от стоимости продукции в виде экологических пошлин.