Барномаи рушди нақлиёти барқӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023-2028

1. МУҚАРРАРОТИ УМУМӢ

1. Барномаи рушди нақлиёти барқӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023-2028 (минбаъд - Барнома) бо мақсади баланд бардоштани рақобатпазирии иқтисодиёти миллӣ, ба тағйирёбии иқлим мутобиқ гардонидани он, ҳифзи муҳити зист ва беҳтар намудани вазъи экологии мамлакат, ноил шудан ба ҳадафҳои рушди устувор, аз ҷумла муқовимат бо тағйирёбии иқлим, таъмини тарзи ҳаёти солим ва мусоидат ба некуаҳволӣ барои ҳама, таъмини дастрасии умум ба манбаҳои неруи арзон, боэътимод, устувор ва муосир барои ҳама, таъмини гузариш ба шаклҳои оқилонаи истеъмол ва истеҳсолот, ки аз ҷониби Ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид эълон гардидаанд, таҳия шудааст.

2. Ҳадафи Барномаро таъмини шароити мусоид барои рушди нақлиёти барқии категорияҳои М1, М2, М3, N1, N2 ва N3, ки тавассути муҳаррики барқӣ (минбаъд - нақлиёти барқӣ) ба ҳаракат дароварда мешаванд, ташкил медиҳад.

3. Вазифаҳои асосии амалисозии Барнома:

- бунёди нуқтаҳои барқгирӣ ва хизматрасонии техникӣ барои нақлиёти барқӣ дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон (минбаъд - инфрасохтор);

- ташаккули маҷмуи тадбирҳо оид ба ҳавасмандгардонии рушди нақлиёти барқӣ;

- ташкили шароити мусоид барои безараргардонии аккумуляторҳои нақлиёти барқӣ;

- ташкили замина барои истеҳсоли нақлиёти барқӣ ва ҷузъиёти таркибии он.

2. ВАЗЪИ КУНУНИИ СОҲАИ НАҚЛИЁТИ БАРҚӢ

4. Дар замони имрӯза бо афзудани талаботи экологӣ ва боло рафтани нархи маҳсулоти нафтӣ соҳаи нақлиёти барқӣ боз мавқеи худро аз нав барқарор намуда истодааст. Нақлиёти барқӣ асосан дар шакли автомобилҳои гибридӣ (дурага), яъне насби муҳаррики дарунсӯз бо муҳаррики барқӣ дар автомобил аст, ки вобаста ба талабот бонавбат ё якҷо кор мекунанд. Инчунин саноати автомобилсозӣ дар замони ҳозира электромобилҳои танҳо бо қувваи барқ ҳаракаткунандаро низ истеҳсол карда истодааст.

5. Нақлиёти барқӣ дорои афзалиятҳои зерин мебошад:

- таъсири нисбатан пасттар ба муҳити зист, аз ҷумла партови ками карбон нисбат ба автомобилҳои дорои муҳаррики дарунсӯз;

- арзиши камтари хизматрасонии техникӣ;

- самаранокии баланди муҳаррикҳои барқӣ нисбат ба муҳаррикҳои дарунсӯз;

- муҳлати нисбатан зиёдтари истифодабарӣ.

6. Арзиши нақлиёти барқӣ бевосита аз арзиши аккумуляторҳо, ки асосан литий-ионӣ мебошанд, вобаста аст. Аммо бо рушди технология арзиши онҳо тадриҷан кам шудан мегирад. Аз ҷумла, ғунҷоиши аккумулятори нақлиёти барқии автомобилии сабукрав ба ҳисоби миёна 25 кВт.соат қувваи барқ мебошад, ки ин имконият медиҳад аз 250 то 300 км роҳро тай намояд. Барои 1000 адад воситаи нақлиёти барқӣ бошад 25000 кВт.соат қувваи барқ лозим аст.

7. Аккумуляторҳои литий-ионӣ як камбудии ҷиддӣ дошта, ғунҷоиши онҳо ҳангоми истифодаи тӯлонӣ дар ҳарорати поёнтар аз 150С кам мешавад. Ҳарорати паст шумораи даврҳои заряддиҳии онро хеле кам мекунад. Мушкилот тариқи ба таври сунъӣ танзим кардани ҳарорати аккумуляторҳо ҳал карда мешавад, ки дар навбати худ хароҷоти неру ва арзиши нақлиётро зиёд менамояд. Ин ҳолат бояд дар минтақаҳои нисбатан хунуки кишвар ба инобат гирифта шавад.

8. Тибқи маълумоти Агентии Байналмилалии Энергетикӣ ҳиссаи нақлиёти барқӣ (аз ҷумла гибридҳо) дар шумораи умумии қайди воситаҳои нақлиёти автомобилӣ дар Олмон, Фаронса, Британияи Кабир тақрибан 2,8 фоиз (мутаносибан 108 630, 61 350 ва 75 140 адад), Шветсия 11,4 фоиз (40700 адад), Голландия 15,1 фоиз (67520 адад)-ро ташкил медиҳад. Дар давлатҳои рушдкарда нисфи ҳиссаи ҳаҷми мусофирбарӣ ба нақлиёти барқӣ (автомобилҳои барқӣ, трамвай, троллейбус, қатораҳои барқӣ) рост меояд.

9. Бозори нақлиёти барқӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар марҳилаи ташаккул қарор дошта, суръати пешрафти он суст арзёбӣ мегардад.

10. Сабабҳои асосии рушд накардани бозори нақлиёти барқӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ин арзиши баланди воситаҳои нақлиёти барқӣ, мавҷуд набудани нуқтаҳои барқгирӣ, хизматрасонии техникӣ ва набудани чораҳои ҳавасмандгардонӣ ба шумор мераванд.

11. Тоҷикистон дорои иқтидори бузурги манбаъҳои барқароршавандаи неру, аз қабили гидроэнергетика, неруи офтобӣ ва бодӣ мебошад, ки барои рушди парки нақлиёти барқии аз ҷиҳати экологӣ тоза ва сарфаи сӯзишворӣ ҷолиб мебошад.

12. Айни замон 95 фоиз неруи барқ дар Тоҷикистон дар неругоҳҳои барқии обӣ истеҳсол мешавад. Ин нишондиҳанда аз нуқтаи назари саҳми минтақавӣ оид ба коҳиш додани партовҳои гази карбон ба атмосфера хеле муҳим аст. Ғайр аз ин, истеҳсоли неруи барқ дар неругоҳҳои барқароршаванда, бахусус неругоҳҳои барқии обӣ яке аз арзонтаринҳо маҳсуб меёбад ва ин омили мусоид имкон медиҳад, ки соҳаи нақлиёт, махсусан нақлиёти мусофирбар ва роҳи оҳан асосан ба неруи барқӣ гузаронида шаванд.

13. Бо дар назар доштани вобастагии бевоситаи соҳаи нақлиёти ҷумҳурӣ аз воридоти маҳсулотҳои нафтӣ, инчунин тағйироти ғайричашмдошт дар сиёсати нархгузории ин маҳсулот дар ҷаҳон, гузариши марҳила ба марҳилаи соҳаи нақлиёти автомобилӣ аз истифодаи сӯзишвории нафту газӣ ба неруи барқ мувофиқи мақсад мебошад.

14. Иқлими муътадили Тоҷикистон низ барои истифодаи нақлиёти барқӣ мусоид мебошад. Тавре маълум аст, шароити сарди иқлим ва ҳавои ниҳоят хунук ҳаракати нақлиёти барқиро хеле маҳдуд менамояд, зеро қисмати назарраси неруи захирашудаи нақлиёт барои гарм кардани салони автомобил сарф мешавад.

15. Рушди нақлиёти барқӣ имконият медиҳад, ки иқтидорҳои истифоданашудаи неругоҳҳои барқи обӣ (махсусан ҳангоми кам шудани талабот дар мавсими тобистон) ба кор андохта шаванд. Истифодабарии барқи арзон ва аз ҷиҳати экологӣ тоза дар соҳаи нақлиёт заминаи рушди иқтисодиёт мебошад.

16. Талабот ба нақлиётҳои барқии инфиродӣ аз ҳисоби воридот қонеъ карда мешавад. Тибқи маълумоти оморӣ ба ҳолати 31 декабри соли 2021 дар ҷумҳурӣ 527332 адад воситаҳои нақлиёти механикӣ ва ядакҳо (бо назардошти он зиёда аз 120 адад воситаи налиёти барқӣ) ба қайд гирифта шудааст, ки 463939 адади он воситаҳои нақлиёти сабукрав, 42145 адад воситаҳои нақлиёти боркаш, 15515 адад воситаҳои нақлиёти мусофирбар, 3411 адад мотосиклҳо, инчунин 2002 адад ядак ва 320 нимядакро ташкил медиҳад. Дар баробари ин, парки нақлиёти мусофирбарии шаҳрӣ аз троллейбусҳо ва автобусҳо иборат буда, дар умум теъдоди онҳо 15811 ададро ташкил медиҳад.

17. Ба ҳолати 1 январи соли 2022 дар тавозуни корхонаҳои коммуналии Мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳри Душанбе 192 троллейбус, аз ҷумла 88 навъи муқаррарӣ ва 104 бо кашиши батарея, 687 автобус ва 1 электробус ба қайд гирифта шудааст. Ҳамзамон, шумораи умумии автобусҳои коммуналӣ дар вилояти Суғд 100 ададро ташкил медиҳад.

3. ИСТИФОДАБАРИИ НАҚЛИЁТИ БАРҚӢ ДАР ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

18. Дар натиҷаи амалисозии Барнома бояд ҳиссаи воситаҳои нақлиёти барқӣ дар парки умумии воситаҳои нақлиёти автомобилии Ҷумҳурии Тоҷикистон афзояд, ки қисмати назарраси онро автомобилҳои аккумуляторӣ ташкил хоҳанд дод.

19. Барнома ҷиҳати рушди истифодаи нақлиёти барқӣ тадбирҳои зеринро пешбинӣ менамояд:

- ворид намудани тағйиру иловаҳо ба санади меъёрии ҳуқуқӣ ва меъёрию техникии амалкунанда ва таҳияи санадҳои нави меъёрӣ дар соҳаи мазкур;

- бунёди инфрасохтор ҷиҳати таъмини барқ ва хизматрасонӣ барои нақлиёти барқӣ;

- таҳияи чорабиниҳои илмӣ вобаста ба бехатарии истифодабарии нақлиёти барқӣ;

- таҳия ва амалисозии технологияҳои рақамӣ ва коммуникатсионӣ дар нақлиёти барқӣ;

- коркарди технологияи безараргардонии аккумуляторҳо;

- ташкили шароити мусоид ва ҷалбкунандаи сармоягузорӣ;

- пешниҳоди имтиёзҳои иловагӣ ва дигар тадбирҳо ба ронандагони нақлиёти барқӣ;

- таҳияи нақшаи чорабиниҳо ҷиҳати ташкили заминаи моддию техникии истеҳсоли нақлиёти барқӣ ва ҷузъиёти таркибии он.

4. ТАШКИЛИ ИНФРАСОХТОРИ МАХСУС БАРОИ НАҚЛИЁТИ БАРҚӢ

20. Мушкилоти асосие, ки соҳибони нақлиёти барқӣ бо он вомехуранд, ин мавҷуд набудани инфрасохтори махсус, аз ҷумла истгоҳҳои барқгирӣ мебошад. Аммо, дар замони ҳозира тамоюли рушди инфрасохтори ҷаҳонии энергетикӣ ба сатҳи сифатан нав баромадааст. Дар шаҳрҳои бузурги кишварҳои Аврупо истгоҳҳои барқгирӣ барои нақлиёти барқӣ дар таваққуфгоҳҳои марказҳои бузурги тиҷоратӣ ва фароғатӣ ҷойгир шудаанд.

21. Тибқи эъломияи аврупоии "Неругирӣ дар ҳама ҷо", ки дар он беш аз 50 ширкати бузурги аврупоӣ иштирок доранд, дар ояндаи наздик афзоиши назарраси шумораи истгоҳҳои барқгирӣ барои нақлиёти барқӣ, аз ҷумла дар ҳар як шоҳроҳ, маҳалла, таваққуфгоҳҳои марказҳои бузурги тиҷоратӣ ва фароғатӣ, марказҳои хизматрасониҳои техникӣ ва дар назди ҳар як бинои маъмурӣ чашмдошт мешавад.

22. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон се омили асосии монеаи рушди нақлиёти барқӣ ва инфрасохтори он мавҷуд аст:

- арзиши баланд ва мавҷуд набудани нуқтаҳои махсуси хизматрасонии техникӣ;

- набудани истгоҳҳои барқгирӣ;

- ҷолибияти пасти тиҷоратӣ барои сармоягузорон.

23. Барнома ҷиҳати рушди инфрасохтори махсус барои нақлиёти барқӣ тадбирҳои зеринро пешбинӣ менамояд:

- таҳияи заминаҳои меъёрии ҳуқуқии инфрасохтори махсус барои нақлиёти барқӣ;

- муайян намудани феҳристи қитъаҳои озмоишӣ ва роҳҳои аҳамияти ҷумҳуриявӣ ҷиҳати таъсиси инфрасохтори махсус барои нақлиёти барқӣ;

- муайян намудани самтҳои асосии рушди шабакаҳои барқгирӣ барои истгоҳҳои барқгирӣ ва тавсеаи марҳила ба марҳилаи онҳо;

- таҳияи механизми маблағгузории қисми хароҷоти ташкили инфрасохтори махсус;

- ташкили инфрасохтори барқгирии тавоноиаш зиёд (зиёда аз 22 кВт, вақти барқгирӣ то 80 фоиз дар 20-30 дақиқа) - на камтар аз 40 адад;

- ташкили инфрасохтори барқгирии тавоноиаш миёна (то 22 кВт, вақти барқгирӣ то 80 фоиз дар 2-10 соат) - на камтар аз 850 адад.

5. БЕЗАРАРГАРДОНИИ АККУМУЛЯТОРҲОИ НАҚЛИЁТИ БАРҚӢ

24. Дар нақлиёти барқии ҳозиразамон бештар аккумуляторҳои литий-ионӣ мавриди истифода қарор гирифтаанд. Безараргардонии аккумуляторҳои литий-ионӣ раванди мураккаб ва хатарнок мебошад.

25. Аккумуляторҳои литий-ионии истифодашуда ҳамчун гурӯҳи дуюми хатарнокӣ тасниф карда мешаванд. Онҳо дорои унсури фаъоли литий буда, ҳангоми таъсири об метавонанд дар ҳаво аланга гиранд. Аз ин рӯ, чунин аккумуляторҳо аксар вақт дар партовгоҳҳои гуногун ва ҳатто нуқтаҳои ҷамъоварии партовҳо оташ мегиранд. Дар сурати осеб дидани баданаи муҳофизаткунандаи аккумуляторҳои литий-ионӣ, расиши кӯтоҳ бо хуруҷи гармӣ имконпазир аст, ки он метавонад сабаби таркиш гардад.

26. Асосан се усули маъмултарини безараргардонӣ ва коркарди аккумуляторҳои литий-ионӣ мавҷуд аст:

- усулҳои дастӣ (физикӣ);

- пирометаллургӣ;

- гидрохимиявӣ.

27. Айни замон, коркарди дубора ва безараргардонии аккумуляторҳои истифодашуда дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба роҳ монда нашудааст. Бояд қайд намуд, ки маводи дар аккумулятор истифодашаванда метавонанд дар ҷараёни истеҳсолот дубора коркард ва истифода гарданд.

28. Ҷиҳати коркарди дубора ва безараргардонии аккумуляторҳои истифодашуда тадбирҳои зеринро амалӣ намудан зарур аст:

- таҳияи санадҳои нави меъёрии ҳуқуқӣ;

- асосноккунии илмии технологияи коркарди безараргардонӣ ва истифодаи дубораи аккумуляторҳои истифодашуда;

- бунёди инфрасохтори ҷамъоварии аккумуляторҳои истифодашуда;

- ташкили фазои мусоид ва ҷалбкунандаи сармоягузорӣ барои бунёди корхонаҳои коркарди дубора ва безараргардонии аккумуляторҳои истифодашуда;

- таҳияи имтиёзҳои иловагӣ барои корхонаҳои коркарди дубора ва безараргардонии аккумуляторҳои истифодашуда.

6. ТАДБИРҲОИ ҲАВАСМАНДГАРДОНӢ ҶИҲАТИ РУШДИ НАҚЛИЁТИ БАРҚӢ

29. Ташкили истеҳсолоти нав ва бунёди инфрасохтори зарурии барқгирӣ ва хизматрасонӣ яке аз сабабҳои рушди нақлиёти барқӣ мебошад. Афзоиши талабот ба нақлиёти барқӣ ва сарфаҷӯйии барқ бо роҳи амалӣ намудани тадбирҳои ҳавасмандгардонии иқтисодӣ ва ташкилӣ амалӣ карда мешавад.

30. Ба ҳавасмандгардонии истеҳсоли нақлиёти барқӣ, ҷузъиёти таркибии он, иншооти инфрасохтори барқгирӣ ва хизматрасонии онҳо тадбирҳои зерин мусоидат мекунанд:

- пешниҳоди грантҳо барои гузарондани тадқиқоти илмӣ дар соҳаи рушди нақлиёти барқӣ ва инфрасохтори он;

- пешниҳоди имтиёзҳо ва афзалиятҳо ба ташкилотҳое, ки нақлиёти барқӣ, ҷузъиёти таркибии онҳо ва лавозимоти инфрасохтории барқгирӣ истеҳсол мекунанд;

- андешидани чораҳое, ки ба таъмини кафолати фурӯши молу маҳсулот (корҳо, хизматрасониҳо) равона гардидаанд;

- амалисозии хариди давлатии нақлиёти барқӣ, иншооти инфрасохтори барқгирӣ бо истифода аз амалиёти харид аз як манбаъ дар ҳолатҳои муқаррарнамудаи қонунгузорӣ;

- ташаккули механизми фармоиши давлатӣ дар доираи барномаҳои давлатӣ барои нақлиёти барқӣ бо мақсади азнавкунии паркҳои автобус ва троллейбусҳои истифодаи умум, барқикунонии парки нақлиёти коммуналӣ ва хизматӣ;

- андешидани тадбирҳо оид ба беҳтар намудани ҳамкории мутақобилаи кооперативӣ байни ташкилотҳои саноатӣ;

- ҷалби бахши хусусӣ бо пешниҳоди имтиёзҳо ба истеҳсол ва хизматрасониҳо барои нақлиёти барқӣ, инчунин иншооти инфрасохтори барқгирӣ ва хизматрасонӣ;

- расонидани ёрии машваратӣ ва дастгирӣ дар ташкил ва танзими истеҳсоли аккумуляторҳо бо риояи талаботи қонунгузорӣ дар соҳаи ҳифзи табиат;

- пешниҳоди шартҳои махсуси ҷудо кардан ва истифода бурдани қитъаҳои замин, инчунин барасмиятдарории ҳуҷҷатҳои иҷозатдиҳӣ барои сохтмони объектҳои инфрасохтори барқдиҳӣ;

- таъмини тартиби соддакардашудаи ҷудо кардани заминҳо ва барасмиятдарории ҳуҷҷатҳои иҷозатдиҳӣ барои сохтмони иншоотҳои инфрасохтори барқгирӣ барои нақлиёти барқӣ.

7. ТАШКИЛИ ЗАМИНАИ ИСТЕҲСОЛӢ - ТЕХНОЛОГИИ НАҚЛИЁТИ БАРҚӢ

31. Мушкилоти асосии самти мазкур ин набудани истеҳсолоти маҳаллии нақлиёти барқӣ ва ҷузъиёти таркибии он, инчунин аккумуляторҳо ва низоми ҳамроҳии он мебошад.

32. Қонеъ гардонидани эҳтиёҷот ба навъҳои нави нақлиёти барқӣ аз ҳисоби истифодаи иқтидорҳои корхонаҳои хусусии ватанӣ ба ҷо оварда мешавад. Айни замон дар Ҷамъияти дорои масъулияти маҳдуди "Акиа Авесто Автоматив Индастри" истеҳсоли силсилавии навъҳои нави электробус пешбинӣ шудааст. Инчунин дар заминаи Ҷамъияти дорои масъулияти маҳдуди "Акиа Авесто Автоматив Индастри" ба роҳ мондани истеҳсоли таҷрибавии васлу насби системаҳои нигоҳдории неруи аккумулятор барои нақлиётҳои барқӣ аз рӯйи принсипҳои "чандирӣ" ба нақша гирифта шудааст, ки истеҳсоли дастаҳои хурдро тибқи талаботи фармоишгари мушаххас, аз ҷумла бо дарназардошти хусусиятҳои техникӣ, андозавӣ ва хусусиятҳои конструктивӣ ба роҳ мемонад.

33. Барнома бо мақсади ташкили замина барои истеҳсоли нақлиёти барқӣ, инчунин ҷузъиёти таркибии он тадбирҳои зеринро пешбинӣ менамояд:

- таҳияи санадҳои нави меъёрии ҳуқуқӣ ва меъёрии техникӣ;

- таҳияи механизми маблағгузории истеҳсоли нақлиёти автомобилии барқӣ, инчунин ҷузъиёти таркибии он;

- бастани созишномаи махсуси сармоягузорӣ оид ба истеҳсоли аккумуляторҳо ва безараргардонии онҳо;

- ҳалли масъалаҳои муҳим вобаста ба стандартизатсия, баҳодиҳии мутобиқат ва таъмини меъёрии рушди нақлиёти барқӣ;

- рушди ҳамкорӣ бо истеҳсолкунандагони пешбари ҷаҳонии нақлиёти барқӣ ва низоми сарфакунандаи неру;

- ба роҳ мондани истеҳсоли нақлиёти барқии хурдҳаҷм, аз он ҷумла барои маъюбон.

8. МОНИТОРИНГ ВА АРЗЁБИИ БАРНОМА

34. Мақоми ваколатдори мониторинги Барнома Вазорати нақлиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад, ки ба доираи вазифаҳои асосии он ташаккули низоми мониторинги амалисозии Барнома, арзёбии натиҷаҳои бадастовардашуда аз руйи нишондиҳандаҳои асосии Барнома, инчунин ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон манзур намудани пешниҳодот ва ҳисоботи ҷамъбастӣ оид ба беҳтар намудани чорабиниҳои амалисозии Барнома дохил аст.

35. Мониторинг ва арзёбии Барнома бо риояи талаботи Қоидаҳои гузаронидани мониторинг ва арзёбии амалишавии ҳуҷҷатҳои стратегии сатҳи миллӣ, барномаҳои соҳавӣ ва минтақавии рушд дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 29 декабри соли 2018, №615 тасдиқ шудааст, ба роҳ монда мешавад.

36. Натиҷаҳои пешбинишаванда ва нишондиҳандаҳое, ки аз рӯйи онҳо дараҷаи пешрафт дар ноилгардӣ ба вазифаҳои барномавӣ зимни гузаронидани мониторинг арзёбӣ мешавад, чунин мебошанд:

- сатҳ ва муҳлати маблағгузорӣ ҷиҳати амалисозии Барнома аз тамоми сарчашмаҳои пешбинишудаи Нақшаи амали Барнома;

- сатҳ ва давомнокии иҷрои сохтмони хатҳои таъминоти барқ барои нақлиёти барқӣ дар маҳалҳои аҳолинишин мутобиқи нишондиҳандаҳои Нақшаи амали Барнома;

- сатҳ ва муҳлати иҷрои таҳияи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва ҳуҷҷатҳои меъёрии техникӣ мутобиқи нишондиҳандаҳои Нақшаи амали Барнома.

9. МАБЛАҒГУЗОРИИ БАРНОМА

37. Барои амалисозии Барнома маблағҳои буҷети давлатӣ, сармояи дохиливу хориҷӣ ва манбаъҳои дигари молиявие, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон манъ накардааст, равона карда мешавад.