Барномаи давлатии комплексии рушди тарбия ва маърифати экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи то соли 2020

1. Муқаддима

1. Барномаи давлатии комплексии рушди тарбия ва маърифати экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи то соли 2020 ин системаи ҳадафҳои афзалиятнок, вазифа ва принсипҳое мебошад, ки асоси сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар соҳаи тарбия ва маърифати экологӣ ташкил дода, самтҳои асосии татбиқи он ва ташаккул додани маърифати экологии ҷомеаро муайян мекунад.

2. Барнома ба рушди низоми бефосилаи тарбия ва маърифати экологии аҳолӣ равона карда шудааст. Он барои тарбияи инсоне, ки муҳимияти мушкилоти муҳити зистро дарк мекунад ва дорои дониш, маҳорат ва малакаи зарурӣ буда, барои аз ҷиҳати экологӣ дуруст ҳал намудани масъалаҳои иҷтимоию иқтисодии рушди мамлакат заруранд, пешбинӣ шудааст.

3. Барнома дар асоси Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ҳифзи муҳити зист", "Дар бораи маориф", "Дар бораи маърифати экологии аҳолӣ" ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф намудааст, таҳия шудааст.

4. Барнома ҳадафҳои дарозмӯҳлат, вазифаҳо ва самтҳои афзалиятноки татбиқи онро муайян менамояд. Ои барои ҳамкории мутақобилаи самараноки мақомоти ҳокимияти давлатӣ, мақомоти маҳаллии худидоракунии шаҳракҳо ва деҳот, муассисаҳои таълимӣ, фарҳангӣ, ҳифзи табиат, илмии ҳамаи намуд ва сатҳҳо, ташкилотҳои тиҷоратӣ ва иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ дар соҳаи маърифати экологӣ хизмат мекунад.

Ҳуҷҷати мазкур хусусияти ҷамъиятӣ дошта, барои мусоидат намудан ба танзими асосҳои ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва ташкилӣ дар соҳаи тарбия ва маърифати экологӣ пешбинӣ гардидааст.

2. Ҳолат ва дурнамои рушди маърифати экологӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон

5. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон системаи тарбия ва маърифати экологӣ ташкил карда шудааст. Таркибҳои асосии системаи тарбия ва маърифати экологии аҳолӣ дар ҷумҳурӣ аллакай амал мекунанд, вале ба рушди минбаъда ниёз доранд. Дар асоси қонунгузории амалкунанда заминаи меъёрии ҳуқуқӣ дар соҳаи маърифати экологии аҳолӣ таҳия карда шудааст. Аз соли 2011 дар қаламрави мамлакат Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи маърифати экологии аҳолӣ" қабул гардидааст.

Зарурати рушди маърифати экологӣ бо мақсади ноил шудан ба рушди устувор, дар барномаҳои миллӣ ва санадҳои ҳуқуқии зерин инъикос ёфтаанд:

- Нақшаи миллии амалиёт оид ба беҳдошти муҳити зист (2000);

- Нақшаи миллии амалиёт оид ба пешгирии биёбоншавӣ (2001);

- Стратегияи миллии ҳифзи тандурустии аҳолӣ (2002);

- Нақшаи миллии амалиёти паст кардани оқибати тағйирёбии иқлим (2002);

- Стратегияи миллӣ ва Нақшаи амалиёт оид ба нигаҳдорӣ ва оқилона истифода бурдани гуногунии биологии Ҷумҳурии Тоҷикистон (2003);

Барномаи давлатии рушди ҳудудҳои табиии махсус муҳофизатшаванда дар солҳои 2005-2015;

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи маориф" (2013); - - Нақшаи миллии амалиёт оид ба ҳифзи муҳити зист (2006);

- Консепсияи гузариши Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди устувор (2007);

- Барномаи давлатии экологии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2009-2019 (2009);

- Барномаи давлатии рушди маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар солҳои 2010-2015 (2009);

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи маърифати экологии аҳолӣ"(2010);

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ҳифзи муҳити зист" (2011);

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи иттилооти экологӣ" (2011);

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд" (2011).

5. Аз соли 1996 то соли 2010 "Барномаи давлатии маърифат ва тарбияи экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2000-ум ва дар давраи то соли 2010" татбиқ гардид. Барномаи мазкур барои татбиқи сиёсати давлатӣ дар соҳаи маърифати экологӣ, ичунин ба ташаккули тафаккури экологии шаҳрвандон ва мавқеи фаъоли онҳо оид ба ҳифзи муҳити зист равона шуда буд.

Барномаи зикргардида барои тарбия ва маърифати экологии мунтазам ва ҳамаҷониба дар Тоҷикистон бояд замина ба вуҷуд меовард. Он тарбия ва маърифати экологиро дар муассисаҳои томактабӣ ва муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ (синфҳои 1-4), тайёр намудани мутахассисон оид ба масъалаҳои ҳифзи муҳити зист дар муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ, миёна ва олии касбӣ, курсҳои таълимиро барои шахсони мансабдор ва баланд бардоштани иттилоотонӣ байни намояндагони воситаҳои ахбори омма ва ҷомеаи васеъро дар бар мегирифт.

7. Барои татбиқи он "Чорабиниҳо оид ба татбиқи Барномаи давлатии тарбия ва маърифати экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2000-ум ва дар дурнамои то соли 2010" таҳия гардиданд, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 17 октябри соли 1996, №462 тасдиқ шудаанд.

Дар чорабиниҳои мазкур тадбирҳои мушаххас оид ба татбиқи Барнома бо нишон додани муҳлати иҷро, манбаъҳои маблағгузорӣ ва шахсони масъул муайян шуда буданд.

Таҳлили иҷрои Барномаи давлатии маърифат ва тарбияи экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2000-ум ва дар дурнамои то соли 2010 нишон медиҳад, ки дар муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ, гимназияҳо, литсейҳо, коллеҷҳо ва муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ фанҳои самти экологӣ ҷорӣ шудаанд. Дар давоми татбиқи Барнома дар муассисаҳои таҳсилоти олӣ, факултаҳо ва кафедраҳои нав оид ба экология ва ҳифзи муҳити зист таъсис ёфтанд. Дар Донишгоҳи миллии Тоҷикистон мутахассисонро оид ба экология, биология, химия, геология ва Донишгоҳи давлатии омӯзгории Тоҷикистон омӯзгорони ҷуғрофия, экология, кимиё, биологияро тайёр намуда, дар Донишгоҳи техникии Тоҷикистон барнома оид ба бехатарии фаъолияти ҳаётӣ ва методикаи таҳияи меъёрҳои таъсир ба муҳити зист амал мекунад. Аз соли 2003 сар карда, дар Донишгоҳи мазкур муҳандис-экологҳоро аз рӯи ихтисоси "Муҳофизати муҳандисии муҳити зист" тайёр мекунанд. Оид ба маърифати экологӣ барномаҳои таълимӣ мавҷуданд, ки ба тахассуси вобаста ба масъалаҳои экология ва ҳифзи табиат дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ва миёнаи касбӣ мутобиқанд, дар мактабҳо бошад, барномаи таълими фанҳои экология, ботаника, зоология, биологияи умумӣ, генетика, ҷуғрофия ва ғайраҳо ба роҳ монда шудааст. Дар баробари ин, муҷаҳҳазкунонии нокифояи моддию техникии муассисаҳои таълимӣ, усулҳои номукаммали таълим, набудани шабакаи иттилоотӣ ба сифати таълим таъсири манфӣ мерасонад.

Мутобиқи Барномаи зикргардида аз тарафи вазоратҳо ва идораҳо, аз ҷумла аз ҷониби Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон чорабиниҳои гуногун оид ба баланд бардоштани иттилоотонии аҳолӣ вобаста ба масъалаҳои ҳифзи муҳити зист гузаронида мешаванд.

Қисми камбизоати аҳолӣ аксар вақт беихтиёр омили коҳишёбии (деградатсия) муҳити зист мегарданд. Бо сабаби паст будани фарҳанги экологӣ аксарияти аҳолӣ захираҳои об ва заминро бо партовҳои маишӣ ифлос намуда, дарахтҳои ҷангалҳои на он қадар сершуморро барои сӯзишворӣ мебуранд ва дар натиҷа нишебиҳои кӯҳҳо бедолу дарахт гашта, ҷараёни сел ва шусташавии хок зиёд мегардад.

Низоми мавҷудаи тарбияи экологии аҳолӣ ва тайёр намудани кадрҳо ба таври кофӣ шумораи зарурии мутахассисонро таъмин карда наметавонад ва воқеан дар ҳамаи соҳаҳои илми табиатшиносӣ, хоҷагии ҷангал, соҳаи ҳифзи муҳити зист ва ғайра нарасидани мутахассисони баландихтисос ба назар мерасад. Нокифоягии ҳамоҳангсозии системаи байниидоравӣ оид ба татбиқи чорабиниҳои Барномаи давлатии маърифат ва тарбияи экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2000-ум ва дар дурнамои то соли 2010 аксаран самаранокии онро паст карда, кӯшиши шахсони ғайратмандро нисбат ба ҷорӣ намудани усулҳои беҳтарини низоми ташкили тарбия ва маърифати экологии аҳолӣ дар назар ноаён месозад.

То ҳол амалан механизмҳои амалкунанда вуҷуд надоранд, ки барои шахсони ҷудогона, гурӯҳҳо ва ташкилотҳои алоҳида имкон диҳанд, то дар масъалаҳои ташаккули фарҳанги экологӣ дар асоси тарбия ва маърифати экологӣ ҳамчун шарикони давлат нақши масъулиятнок ва пурсамар бозида, инъикос кардани ин механизмҳо ба Барномаи мазкур мақсаднок бошанд.

Барномаи давлатии маърифат ва тарбияи экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2000-ум ва дар дурнамои то соли 2010 на бо ҳамаи стратегия ва барномаҳои давлатӣ ҳамгироӣ шуда буд.

8. Афзалияти маърифати экологӣ бояд чунин маълумоте бошад, ки хонандагонро барои ҳалли масъалаҳои дар назди ҷомеа гузошташудаи иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва экологӣ дар сатҳи маҳаллӣ, миллӣ ва глобалӣ омода намояд. Чунин мавқеъ имкон медиҳад, ки дурии соҳаи маориф аз масъалаҳои экологии ҷаҳони муосир бартараф карда шавад. Айни замон дониш ва маҳорат бояд бо амал мустаҳкам карда шаванд, ки ин ба ташаккулёбии малака ва таҷрибаи шахсӣ оварда мерасонад. Танҳо таълим додани фанни "экология" дар муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ кофӣ нест. Барои дарки моҳияти маърифати экологии шаҳрвандони мамлакат на танҳо раванди таълим, балки экологикунонии тамоми соҳаҳои ҳаёт ва фаъолияти инсон зарур аст, ки ии моҳияти маърифати экологии шаҳрвандонро ифода мекунад.

Принсипи бефосилагии тарбия ва маърифати экологӣ аз зарурати мутобиқшавии инсон ба муҳити зисти доимо тағйирёбанда сарчашма мегирад. Маърифати экологӣ нисбатан бо муваффақият танҳо мунтазам ва пайдарпай дар мувофиқат бо давраҳои иҷтимоию равонии рушди шахсият ба амал омада метавонад.

Тавре таҳлили нишондиҳандаҳои назорати давлатии экологӣ нишон медиҳад, аксари қонунвайронкунии экологӣ бо сабаби кофӣ набудани донишу фарҳанги экологӣ ва сатҳи пасти омодагии экологии роҳбарон ва мутахассисони корхонаҳои саноатӣ, ки фаъолияташон ба ҳолати муҳити зист таъсири манфӣ мерасонанд, рӯй медиҳанд.

Бинобар ин, баланд бардоштани сатҳи дониши шаҳрвандон ва дараҷаи иштироки онҳо дар ҷустуҷӯи роҳи ҳалли мушкилот вобаста ба нигаҳдории муҳити зист хеле зарур аст.

3. Ҳадаф, вазифаҳо ва принсипҳои Барномаи давлатии комплексии рушди низоми тарбия ва маърифати экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи то соли 2020

9. Ҳадафи Барномаи давлатии комплексии рушди низоми тарбия ва маърифати экологии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикстон дар давраи то соли 2020 ин такмили асосҳои сиёсати давлатӣ дар соҳаи маърифат ва тарбияи экологӣ барои ташаккули ҷаҳонбинии нав ва тарзи ҳаёти нави ҷомеа, беҳтар намудани ҳолати муҳити зист ва ноил шудан ба мувофиқати он ва фароҳам овардани шароити мусоиди зисти аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

10. Вазифаҳои Барномаи мазкур иборатанд аз:

- таҳияи асосҳои методологӣ ва илмию методии ташаккули ҷаҳонбинӣ ва тарзи ҳаёти нави инсон ва ҷомеа, ки бо қонунҳои муосири рушди табиат ва ҷомеа мувофиқат карда шудаанд;

- ташкил додан ва рушди системаҳои бефосилаи тарбия ва маърифати экологӣ дар асоси арзишҳои умдаи миллӣ ва умумиинсонии рушди ҳамоҳанги табиат, инсон ва ҷомеа;

- муайян кардан ва таҳия намудани самтҳои афзалиятноки рушди мунтазами тарбия ва маърифати экологӣ дар шароити тағйирёбандаи иҷтимоӣ ва иқтисодии ҷомеа.

11. Принсипҳои асосии Барнома инҳоянд:

- принсипи башардӯстонаи маърифати экологӣ аз ҳуқуқи инсон ба шароити мусоиди ҳаёт бармеояд ва ғояи ташаккули инсони тафаккур ва ҷаҳонбиниаш муосирро ифода мекунад, ки ба фаъолияти мақсадноки экологӣ, нигаҳдории ҳаёт дар рӯи Замин, наҷот додани инсоният аз фалокатҳои экологӣ қодир аст;

- кафолати аз ҷониби ҳар як шаҳрванд гирифтани донишҳои умумии экологӣ;

- ҳатмӣ будани донишҳои экологӣ дар соҳаи тарбия ва маърифати экологӣ;

- ворид кардани масъалаҳои тарбия ва маърифати экологӣ ба барномаҳои мақсадноки давлатӣ, соҳавӣ ва маҳаллӣ;

- иштироки шаҳрвандон дар ҳамаи марҳалаҳои қабули қарор оид ба татбиқи ҳама гуна лоиҳаҳои ба истифодаи сарватҳои табиии дахлдор, инчунин эҳтимолияти ба муҳити зист ва саломатии инсон таъсиркунанда; афзалиятнокии маърифати экологӣ ҳамчун унсурҳои башардӯстона ва иҷтимоии табиии маълумоти умумӣ ва касбӣ;

- умумӣ будани тарбия ва маърифати экологӣ;

- таъмини таълим ва тарбияи тамоми гурӯҳҳои иҷтимоӣ ва синиу соли аҳолӣ;

- мунтазамии маърифати экологӣ ба шартҳои зерин вобастагӣ дорад:

1) марҳила ба марҳила азхудкунии донишҳои гуногун, ташаккули ақидаҳои устувор ва инкишофи зеҳнӣ дар раванди маърифати экологӣ ва рушди шахсият;

2) зарурати фарогирии доимии маълумоти нав дар баробари рушди босуръати илмию техникии инсоният;

3) зарурати мутобиқшавии инсон ба муҳити тағйирёбандаи ҳаёт бояд ҳамаи ҷанбаҳои системаи таълимӣ, тарбиявӣ, иттилоотӣ ва фарҳангии зерин: муассисаҳои томактабӣ ва миёнаи умумӣ, муассисаҳои таҳсилоти иловагӣ, донишгоҳҳо, осорхонаҳо, китобхонаҳо, мамнӯъгоҳҳои табиӣ ва паркҳо, васоити ахбори омма ва муассисаҳои илмиро якҷоя карда, таъмин ва алоқаманд намояд:

- комплексӣ ва байнифаннӣ будани маърифати экологӣ, ки дар шакли рушди мувозӣ ҳамчун соҳаи мустақил ва байнифаннии фанҳои таълимиро ба инобат мегирад, инчунин, дар шакли баррасии муаммоҳои экологӣ дар ҳар як илм (низоми таълим) ифода меёбад;

- принсипи ошкор намудани муаммоҳои экологии глобалӣ, миллӣ, минтақавӣ ва маҳаллӣ, ки дар амал шиори байналмилалии "Андеша намо ҳаматарафа ва фаъолият намо мушаххас"-ро татбиқ мекунад;

- аҳамияти амалии дониши андӯхташуда дар хусуси татбиқи онҳо дар зиндагии ҳамарӯза, ҳосил кардани малака ва рафтори махсус вобаста ба муҳити зист;

- дар минтақа паҳн кардани унсурҳои амалии дониши андӯхташуда дар соҳаи ҳифзи муҳити зист ва оқилона истифода бурдани табиат, ки дар амалия зуд татбиқ кардани маълумоти назариявӣ ва малакаҳои азхудкардашударо бо назардошти хусусусиятҳои маҳаллии табиӣ, истеҳсолӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ осон мекунад;

- хусусияти иҷтимоӣ доштани донишҳои экологӣ, ки соҳаи рафтори хусусии ба манфиатҳои гурӯҳҳои гуногуни аҳолӣ ва минтақа зиддиятдоштаро фаро мегирад, инчунин, масъулияти насли имрӯз дар назди наслҳои оянда.

4. Ташкили системаи тарбия ва маърифати экологии мунтазам

12. Ҳадафи рушди тарбия ва маърифати экологии мунтазам ин татбиқи сиёсати давлатӣ дар соҳаи тарбия ва маърифати экологӣ, мақсад ва вазифаҳои Барнома дар асоси бефосилагӣ, пайдарпайӣ ва таъсири мутақобилаи сатҳ ва унсурҳои вобастаи он мебошад.

13. Системаи тарбия ва маърифати экологии мунтазам қисми таркибии системаи ягонаи маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Он маҷмӯи меъёрҳои таълимии давлатии ба ҳам вобастабуда, барномаҳои таълимии сатҳҳо ва самтҳои гуногуне мебошад, ки мунтазам таълим ва фаъолияти муассисаҳои таълимию муассисаҳои идоракунии маорифро таъмин мекунад.

14. Вазифаҳо:

- такмили заминаи меъёрию ҳуқуқӣ, илмию методӣ ва моддию техникии тарбия ва маърифати экологии бефосила;

- муайян намудани самтҳои афзалиятноки рушди соҳаи тарбия ва маърифати экологии бефосила дар шароити тағйирёбандаи иҷтимоию иқтисодии тағйирёбандаи ҷомеа;

- ба нақша гарифтан ва ҳамоҳангсозии ҳамкории унсурҳои асосии соҳаи тарбия ва маърифати экологии бефосила;

- ҳамоҳангсозии корҳои амалии сохторҳои давлатӣ (вазоратҳо, идораҳо, мақомоти идоракунии ҷумҳуриявӣ ва маҳаллӣ), созмонҳои ҷамъиятӣ ва муассисаҳо оид ба ташкил ва рушди соҳаи тарбия ва маърифати экологии бефосила.

15. Принсипҳои асосӣ:

- хусусияти давлатӣ-ҷамъиятии соҳаи тарбия ва маърифати зкологии бефосила;

- ягонагии ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳои шаҳрвандони ҷумҳурӣ;

- хусусиятҳои меъёрӣ доштан ва нақшавӣ будани тарбия ва маърифати экологии бефосила;

- ба тағйирёбии шартҳои иҷтимоӣ ва иқтисодӣ фаврӣ муносибат кардан;

- илмӣ ва ошкоро будани соҳаи мунтазами тарбия ва маърифати экологӣ;

- устуворӣ ва вариантнокии соҳаи тарбия ва маърифати экологии бефосила;

- хусусиятҳои соҳавию фаъолиятнокии системаҳои тарбия ва маърифати экологии бефосила;

- принсипҳои худинкишофёбии соҳаи тарбия ва маърифати экологии бефосила;

- мунтазамӣ ва бефосилагии марҳилаҳои соҳаи тарбия ва маърифати экологӣ.

16. Таъминоти илмию методии соҳаи тарбия ва маърифати экологии бефосила

Заминаи методологии соҳаи тарбия ва маърифати экологии бефосила муқаррарот дар бораи табиати биоиҷтимоии инсон; дар бораи ягонагӣ ва робитаҳои байниҳамдигарии рушди табиат ва ҷомеаи инсонӣ бо дарки васеи эволютсияи онҳо, таълимот дар бораи био ва ноосфера; хусусиятҳои диалектикии қонунҳои мазкур ва ғайра мебошад.

Ҳадафи таъминоти илмию методии маърифати экологӣ ин таҳияи асосҳои назариявӣ ва методӣ, мазмун, ҳамоҳангсозӣ ва идораи системаи маърифати экологӣ; тағйирёбии педагогии фармоиши иҷтимоии ҷамъият мувофиқи талаботи рушди устувор, мақсад ва вазифаҳои маърифати экологӣ барои ҳар як сатҳи он маҳсуб меёбад.

Вазифаҳои таъминоти илмию методӣ барои соҳаи тарбия ва маърифати экологӣ аз инҳо иборатанд:

- коркарди ҳадафҳо, мазмун, усулҳо ва шаклҳои тарбия ва маърифати экологии бефосила;

- коркарди роҳҳои гуногуни тарбия ва маърифати экологӣ, ки ба омилҳои миллӣ ва маҳаллӣ вобастаанд;

- таҳияи барнома ва нақшаҳои таълимӣ;

- ташкил намудани маҷмӯъҳои таълимӣ-методӣ (дидактикӣ);

- коркарди методикаҳои дахлдор;

- дар ҳамаи сатҳҳои маълумоти касбӣ мунтазам таҳия намудани нақшаҳо ва барномаҳои таълимӣ дар самти экология;

- таҳияи адабиёти илмии оммафаҳм ва дигар адабиёти таълимӣ барои низоми маърифати экологӣ.

17. Самтҳои асосии таъминоти илмию методии тарбия ва маърифати экологии бефосила инҳоянд:

- таҳияи асосҳои назариявии ягонагии тасвири илмии ҷаҳон;

- муайян кардани меъёрҳои қонунгузорӣ ва ахлоқӣ оид ба масъалаҳои муҳити зист, тарбияи муносибати арзишнок нисбат ба табиат;

- таъмини меъёрӣ ва илмию методии соҳаи тарбия ва маърифати экологӣ дар ҳамаи сатҳҳо;

- экологикунонии тамоми системаи маълумот ва маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон;

- тайёр кардани мутахассисон дар соҳаи маърифати экологӣ дар ҳамаи сатҳҳои тарбия ва маърифати экологӣ.

5. Сатҳҳои асосӣ ва самтҳои тарбия ва маърифати экологии мунтазам

18. Маърифати экологии аҳолӣ аз зинаҳои зерин иборат аст:

- тарбия ва маърифати экологии томактабӣ (маърифати экологӣ дар оила ва муассисаҳои томактабӣ);

- маърифати экологӣ дар зинаи таҳсилоти умумӣ;

- маърифати экологӣ дар зинаи таҳсилоти ибтидоии касбӣ;

- маърифати экологӣ дар зинаи таҳсилоти миёнаи касбӣ;

- маърифати экологӣ дар зинаи таҳсилоти олии касбӣ;

- маърифати экологӣ дар зинаи таҳсилоти баъдидипломӣ;

- маърифати экологӣ дар зинаи таҳсилоти махсус ва иловагӣ;

- маърифати экологӣ дар байни гурӯҳи васеи аҳолӣ, аз ҷумла дар Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон.

19. Маърифати экологӣ дар оила

Ҳадаф - ташаккули таҷрибаи шахсии иҷтимоию арзишии мутақобилаи инсон бо муҳити зист буда, кӯшиши даркшударо барои аз худ кардани дониш, маҳорат ва таҷрибае, ки барои иштироки шахсии

ҳар як узви оила дар ҳал кардан ва пешгирии муаммоҳои экологӣ ва кам кардани таъсирот ба муҳити зист заруранд, таъмин мекунад.

Вазифаҳо:

- ташаккули асосҳои дарки ягонагӣ ва робитаҳои байниҳамдигарии инсон бо муҳити зист;

- тарбияи принсипҳои асосии таъсири мадании мутақобилаи инсон бо муҳити зист;

- эътирофи зарурати маърифати экологии бефосила ва худомӯзӣ.

Самтҳо:

- омӯзиши кӯдакон ба малакаи муносибати эҳтиёткорона ба манзили худ, ҳайвоноти хонагӣ ва растаниҳо;

- омӯзиши кӯдакон ба муносибати эҳтиёткоронаи истифодаи об, қувваи барқ, маҳсулоти хӯрокворӣ;

- дар ҳар як аъзои оила ташаккул додани маданияти истифода ва дарки зарурати истифодаи такрории партовҳои маишӣ;

- дарки робитаи ҳаррӯзаи байни рафтори инсон ва ҳолати муҳити зист, сифати зисти оила, аз ҷумла саломатӣ ва беҳбудии аъзои он;

- ташкили фаъолияти огоҳкунии маърифатӣ дар байни волидайн.

20. Маърифати экологӣ дар муассисаҳои томактабӣ Ҳадаф - аз солҳои аввали зиндагӣ тарбия кардани шахсияти инсондӯст, фаъолнокии иҷтимоӣ, ки қобили дарк кардан ва дӯст доштани муҳити зист буда, ба он муносибати эҳтиёткорона мекунад;

ташаккули системаи заминавии арзишҳо нисбат ба муҳити атроф. Самтҳо:

- тарбияи муҳаббат ва эҳтиром гузоштан ба табиат, дарки арзишнокии он;

- ташаккули муносибати муассир ва мусбӣ ба муҳити зист, қобилияти дида тавонистани зебоии табиат (қабл аз ҳама муҳити атрофи ӯ);

- ташаккули низоми оддитарини донишҳо дар бораи табиати муқаррарӣ ва табиате, ки инсон онро дигаргун сохтааст;

- ташаккули малакаҳои рафтори экологии босаводона ва бехатар, тасаввуроти оддӣ дар бораи вобастагии саломатии инсон ба вазъи муҳити зист ва ахлоқи шахсии худ (самти экологию валеологӣ);

- ташаккули тасаввуроти оддӣ оид ба инсон ҳамчун мавҷудоти биоиҷтимоӣ ва муҳити зисти он;

- тарбияи муносибати бошуурона ва эҳтиёткорона ба объектҳои табиат ва ашёи олами офарида;

- ҷалб намудани кӯдакон ба меҳнати фоиданоки ҷамъиятӣ, кӯмак ба аъзои калонсоли оила, нигоҳубини ҳайвоноти хонагӣ ва растаниҳо;

- ташаккули маҳорат ва хоҳиши пешбинӣ намудани фаъолияти худ оид ба муносибат ба муҳити зист; ҳадди имкон иштирок намудан дар нигаҳдорӣ ва беҳтарсозии он.

21. Маърифати экологӣ дар муассисаҳои таҳсилоти умумӣ ва муассисаҳои таҳсилоти иловагӣ

Ҳадаф - ташаккули муносибати масъулонаи ҷавонон нисбат ба муҳити зист, саломатии худ ва саломатии одамони гирду атроф дар асоси меъёрҳои ҳуқуқӣ ва ахлоқии дар ҷамъият қабулгардида, дар хонандагон инкишоф додани мавқеи фаъоли иҷтимоию экологӣ, аз худ кардани системаҳои нави арзишҳо тавассути робита бо табиат (наздик кардани хонандагон ба табиат, ба онҳо додани тасаввурот оид ба ягонагии олам, дар бораи инсон ҳамчун қисми органикии биосфера ва кайҳон), интиқоли эҷодии арзишҳои фарҳанги экологӣ дар фазои таълиму тарбия, босифат ҷорӣ кардани даври таҷрибавии берун аз мактабии маърифати экологии хонандагон дар ҷумҳурӣ.

Вазифаҳо:

- ташаккули салоҳияте, ки сифати маърифати экологиро муайян мекунад;

- ташаккули асосҳои фарҳанги экологии шахсият;

- ташаккули системаҳои дониш ва маҳорати таҷрибавӣ оид ба омӯзиш ва арзёбии вазъи экологии муҳити зист дар маҳалли худ, ҳифз ва беҳтарсозии он;

- тарбияи талаботи солимии экологӣ, сабабҳо, ташаббус ва рафтори одатшуда, ки барои риоя кардани тарзи ҳаёти солим равона гардидаанд;

- дастгирии хонандагон дар рӯзгор ва касбинтихобкунии онҳо, дар мутобиқ шудани шахсияти шогирдон ба зиндагӣ дар ҷомеаи тағйирёбанда;

- ҳамгироии маълумоти умумӣ ва иловагӣ.

22. Маърифати экологӣ дар муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ

Ҳадаф - тайёр кардани захираҳои меҳнатӣ, ки қобилияти мутобиқшавӣ ба шартҳои тағйирёбандаи муҳити зистро доранд, донишҳои экологии гирифтаашонро дар фаъолияти касбӣ оқилона истифода карда метавонанд.

Вазифаҳо;

- тайёр кардани ҳайати кадрҳои ихтисоснок, ташаккули мавқеи фаъоли зиндагӣ ва дарки масъулияти шахсӣ оид ба масъалаҳои ҳифзи табиат ва нигаҳдории сарватҳои табиӣ;

Самтҳо:

- ташаккули донишҳои системавӣ дар соҳаи экология ва дарки зарурати истифодаи технологияҳои захираҳифзкунандаи барои инсон ва муҳити зист бехатар;

- ташаккули талаботи фаъолияти оқилона ва ҷустуҷӯи роҳҳои нави табиатистифодабарии оқилона ва фаъолияти экологии бехатар;

- рушди ҳиссиёти эстетикӣ ва фарҳанги истеҳсолӣ дар ҷойҳои корӣ;

- ҷалб намудани таълимгирандагон ва омӯзгорон ба фаъолияти умумии ҳифзи табиат ва фаъолияти ҷамъиятӣ тибқи ихтисосҳои касбии худ.

23. Маърифати экологӣ дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ

Ҳадаф - тайёр кардани мутахассисони баландихтисоси дорои сатҳи баланди зеҳнӣ, фарҳангӣ ва илмӣ оид ба асосҳои рушди устувор ва ҳуқуқу вазифаҳои шаҳрвандон, ки дар муносибат бо муҳити зист дониши чуқур доранд, ба дараҷаи таъсири антропогенӣ ба табиат ва саломатии инсон баҳо дода метавонанд ва дорои таҷрибаи маърифаткунонии экологӣ бошанд.

Вазифаҳо:

- гирифтани дониши амиқ оид ба асосҳои рушди устувори ҷомеа ва табиат;

- ташаккули фарҳанги экологии шахсият;

- такомули ҳамаҷонибаи шахсият, аз он ҷумла қобилияти идрок ва эҷодии он;

- омодагии психологию педагогии донишҷӯён ба тарбия ва маърифати экологии табақаи васеи аҳолӣ.

Самтҳо:

- ташаккули ҷаҳонбинии муосири илмӣ, аз ҷумла арзёбии оқибати имконпазири фаъолияти антропогенӣ ба биосфера ва инсоният;

- тайёр кардани мутахассисони илмӣ ва илмию педагогӣ дар соҳаи экология ва оқилона истифода бурдани табиат, ташкилотчиён ва роҳбарони ояндаи ҳамаи сатҳҳои маълумоти экологӣ дар муассисаҳои таълимӣ;

- мутобиқ намудани таъминоти илмию методии маърифати экологӣ барои самтҳо ва касбу кори гуногун;

- ба нақшаҳои кафедравии корҳои илмию тадқиқотӣ дохил кардани мавзӯъҳои вобаста ба масъалаҳои ҳифзи муҳити зист.

24. Маърифати экологӣ дар муассисаҳои таҳсилоти олии самтҳои гуманитарӣ ва техникӣ

Вазифаҳо:

- ташаккули фарҳанги баланди муносибат бо табиат;

- гирифтани асосҳои назариявии дониши экологӣ ва ҷанбаҳои амалӣ барои касбу кори гуногун;

- рушди малакаҳои корҳои илмию тадқиқотӣ дар соҳаи ҳифзи муҳити зист;

- ташаккули фаъолнокии иҷтимоии донишҷӯён дар таҷрибаи истифодабарии табиат;

Самтҳо:

- ташаккули инфрасохтори васеъ ва таъмини иттилоотии маърифати экологии аҳолӣ бо иштироки муасссисаҳои олӣ;

- таъмини омодагии самти экологидоштаи мутахассисони ҳамаи касбу кор;

- ташаккули маҳорат ва малакаҳои ташкили тарбия ва маърифати экологӣ дар рафти фаъолияти касбии худ;

- дарки зарурати ширкати шахсӣ ва мушаххас дар фаъолияти экологияи амалӣ;

- инкишоф ва тасаввурот роҷеъ ба имкониятҳои техникӣ, иқтисодӣ, ташкилӣ, қонунгузорӣ, иттилоотӣ ва роҳҳои ҳалли масъалаҳои экологӣ.

25. Маърифати экологӣ дар муассисаҳои таҳсилоти олии самти омӯзгорӣ

Вазифаҳо:

- гирифтани маҷмӯи донишҳо ва маҳорати экологӣ;

- шинос кардани донишҷӯён бо системаҳои методии таълиму тарбия барои расидан ба ҳадафҳои тарбия ва маърифати экологии аҳолӣ;

Самтҳо:

- Иштироки донишҷӯён дар фаъолияти экологӣ тавассути системаҳои мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон;

- дар доираи таҷрибаи педагогӣ ва тачрибаҳои истеҳсолӣ дар муассисаҳои томактабӣ ва таҳсилоти умумӣ, лагерҳои илмӣ ва солимгардонӣ барои кӯдакон, инчунин дар дигар муассисаҳои ғайритаълимӣ омӯзонидани вазъи экологии маҳалли мазкур;

- ҷалб намудани донишҷӯён ба корҳои илмию тадқиқотии самти экологидошта.

26. Маълумоти олии махсуси экологӣ

Вазифаҳо:

- аз худ кардани дониши амиқи экологӣ ва малакаю маҳорати вобаста бо он, ки барои арзёбӣ ва пешгӯии дараҷаи таъсироти антропогенӣ ба табиат имкон медиҳад;

- тайёрии васеи ҳуқуқии донишҷӯён, ки дар оянда барои қабул кардани қарори мақсадноки экологӣ имкон медиҳад.

Самтҳо:

- тайёр намудани мутахассисони баландихтисос барои муассисаҳои илмӣ ва маъмурӣ, аз ҷумла барои вазоратҳо ва идораҳои соҳа экология ва захираҳои табиӣ;

- таъмини иштироки амалии донишҷӯён дар барномаҳо ва корҳои илмию тадқиқотии экологии ҷумҳуриявӣ;

- ҷалб намудани донишҷӯён ба корҳои сохторҳои ҷамъиятии экологӣ оид ба тарбияи маърифати экологӣ.

27. Бозомӯзии касбӣ ва такмили ихтисоси роҳбарон ва мутахассисоне, ки дар қабул кардани қарор дар соҳаи ҳифзи муҳити зист ва таъмини амнияти экологӣ масъуланд

Ҳадаф - пешниҳод намудани дониши асосӣ дар соҳаи экология, ҳуқуқи экологӣ ва идоракунии истифодаи табиат ба хизматчиёни давлатӣ ва мутахассисони гурӯҳҳои роҳбарикунандаи саноат, ки дар сатҳи давлатӣ ва маҳаллӣ қарорҳои муҳимро қабул менамоянд.

Самтҳо:

- ташаккули шуури экологӣ ва ҷаҳонбинии экологии хизматчиёни давлатӣ, роҳбарони соҳа ва корхонаҳое, ки ба истифодабарии табиат бевосита вобастаанд ва ба ҳолати муҳити зист таъсир мерасонанд;

- ташаккули фазои истифодаи оқилонаи сарватҳои табиӣ, муносибати эҳтиёткорона ба муҳити зист дар раванди лоиҳасозӣ, сохтмон, азнавсозӣ ва истифодаи иншооти истеҳсолӣ;

- ташкили бунёди меъёрию ҳуқуқӣ ва таълимию методии маълумоти ҳатмии экологӣ;

- таҳияи заминаи илмию методии рушди тайёрии мутахассисони касбӣ аз рӯи самтҳои зерин: идоракунии экологӣ; суғурта; литсензиядиҳӣ; аудити экологӣ; мониторинг; сертификатсияи экологӣ; экспертиза; амният; технологияи муосири ҳифзи табиат ва захираҳифзкунӣ;

- рушди системаҳои таҳсилоти фосилавӣ;

- таҳия ва нашри маводи дидактикӣ, китобҳои дарсии методӣ, модулҳои мавзӯӣ ва китобҳои дарсӣ дар соҳаи экология, ҳифзи муҳити зист ва амнияти экологӣ.

28. Иттилоотонии аҳолӣ тавассути васоити ахбори омма дар системаи тарбия ва маърифати экологии мунтазам

Ҳадаф - ба аҳолӣ пешниҳод намудани маълумоти дақиқ оид ба муаммоҳои экологӣ, тарғиби донишҳои экологӣ.

Вазифаҳо:

- баланд бардоштани нақши васоити ахбори омма дар экологикунонии шуури ҷомеа;

- баланд бардоштани сатҳи саводнокии экологии аҳолӣ;

- ташкили системаи ҷумҳуриявии дастгирии иттилоотии тарбия ва маърифати экологӣ.

Самтҳо:

- таъмини иттилоотии тарбия оид ба масъалаҳои рушд ва нигоҳ доштани муҳити зист барои аҳолӣ; - баланд бардоштани сатҳи шуури экологии аҳолӣ;

- ташаккули мавқеи фаъоли ҷамъиятӣ дар масоили экологӣ ва ҳифзи табиат;

- баланд бардоштани талаботи ҷомеа ва кормандони воситаҳои ахбори омма ба маълумоти дақиқ ва асоснокунии хулосаҳои таҳлилӣ ва пешгӯиҳо.

29. Ҳудудҳои махсус муҳофизатшаванда, боғҳои ботаникӣ, боғҳои ҳайвонот, китобхонаҳо ва осорхонаҳо дар системаи тарбия ва маърифати экологии мунтазам

Ҳадаф - дар байни аҳолӣ паҳн кардани иттилооти пурра, ҳаматарафа ва объективӣ дар бораи ҳолат ва ҷараёни инкишофи равандҳои мушкилиашон гуногун дар ҳудудҳои табиии махсус муҳифизатшаванда; тарғиби ғояҳои рушди иҷтимоии устувор дар мувофиқат бо табиат; ташаккули ҳисси масъулияти шахсии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ҳолати муҳити зист.

Самтҳо:

- гирифтан ва паҳн кардани иттилоот оид ба мақсад ва вазифаҳои ҳудудҳои табиии муҳофизатшавандаи дараҷа ва мақомашон гуногун, аҳамияти биосферии онҳо, нақши онҳо дар нигаҳдории гуногунии биологӣ ва мувозинати экологӣ, ҷамъ кардан ва истифода намудани маълумоти илмӣ дар бораи системаҳои экологӣ ва унсурҳои олами наботот ва ҳайвоноти онҳо, мавқеи ҳудудҳои махсус муҳофизатшаванда дар тарбия ва маърифати табиатҳифзкунӣ;

- тарғиби иттилоот оид ба нақш ва фаъолияти боғҳои ботаникӣ ва дигар марказҳои интродуксионӣ оид ба нигаҳдории гуногунии биологии олами наботот ва истифодаи оқилонаи захираҳои наботот. Рушд ва тарғиби боғҳои ботаникӣ ба сифати марказҳои корҳои таълимӣ ва илмӣ бо хонандагон ва аҳолии калонсоли Ҷумҳурии Тоҷикистон;

- омӯзиши нақш ва аҳамияти гуногунии биологӣ дар нигоҳ доштани гардиши биологӣ, нигаҳдории устуворӣ ва баланд бардоштани маҳсулнокии биологии системаи экологӣ, пешгирии талафоти экосистемаҳои нодир ва намудҳои организмҳои зинда.

30. Иштироки созмонҳои ҷамъиятӣ ва шаҳрвандон дар баланд бардоштани маърифати экологӣ

Ҳадаф - ташаккули сатҳи олии шакли мутамаркази шуур ҳамчун ғояи асосии ҷамъиятӣ; ҷалб намудани ҳизбҳо, ҳаракатҳои сиёсӣ ва ҷамъиятӣ дар гузаронидани корҳои экологию маърифатӣ дар байни аъзои худ ва аҳолӣ; ҳамкорӣ бо мақомоти идоракунии соҳаи маориф барои тадқиқоти роҳҳои ташаккули ҷамъияти устувор ва дар тавозун қарордошта; таъсир расондан ба таҳия ва сиёсати давлатии экологӣ.

Самтҳо:

- ташаккули афкори умум вобаста ба ҳифзи муҳити зист, оштинопазирӣ бо вайрон кардани қонунгузории ҳифзи табиат, меъёрҳо ва қоидаҳои одоб ва ахлоқи экологӣ;

- истифодаи усулҳои сиёсӣ бо мақсади ҳалли муаммоҳои экологӣ дар сатҳи ҷумҳуриявӣ ва маҳаллӣ;

- ҷалб намудани аъзои ҳаракатҳо ва ҳизбҳои сиёсӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва ходимони динӣ ба фаъолияти фаъоли экологӣ;

- ташкили тарғиботи васеи аксияҳо (маъракаҳо)-и оммавӣ барои ҳифзи муҳити зист.

6. Идоракунӣ, ҳамоҳангсозӣ ва маблағгузории ташкилотҳои маърифати экологии аҳолӣ

31. Бо назардошти аҳамияти ҷамъиятию давлатии маърифати экологӣ, идоракунии ташкили он аз рӯи принсипҳои ҳамоҳангсозии кӯшишҳои вазорату идораҳо - Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Вазорати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон, Кумитаи ҷавонон, варзиш ва сайёҳш назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Кумитаи телевизион ва радиои назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва созмонҳои ҷамъиятӣ амалӣ мегардад.

32. Барои хамоҳангсозии фаъолияти байни мақомоти ҳокимияти иҷроия ва ташкилотҳои манфиатдор дар соҳаи маърифати экологӣ комиссияҳои давлатӣ ва минтақавии байниидоравӣ ташкил карда мешаванд.

Комиссияи давлатии байниидоравӣ оид ба маърифати экологиро Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис медиҳад.

Ба ҳайати Комиссияи давлатии байниидоравӣ намояндагони вазоратҳо ва идораҳо, ки масъалаҳои маориф, илм, фарҳанг ва варзиш, иқтисодиёт, молия, ҳифзи тандурустӣ ва назорати санитариву эпидемиявӣ, меҳнат, мудофиа, ҳолатҳои фавқулодда, корҳои хориҷӣ, ҳифзи муҳити зист ва васоити ахбори умумро пеш мебаранд, шомил мегарданд.

33. Комиссияи байниидоравии минтақавӣ аз тарафи мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ таъсис дода мешавад.

Ба ҳайати Комиссияи байниидоравии минтақавӣ намояндагони мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ шомил мегарданд.

34. Маблағгузории фаъолият дар соҳаи тарбия ва маърифати экологӣ аз ҳисоби буҷетҳои ҷумҳуриявӣ ва маҳаллӣ, даромадҳои хайриявӣ, грантҳои байналмилалӣ, фондҳо ва ташкилотҳои хайриявии давлатӣ, тиҷоратӣ ва ғайритиҷоратӣ амалӣ мегардад.

7. Ҳамкории байналмилалӣ дар соҳаи маърифати экологии аҳолӣ

35. Ҳадафи ҳамкории байналмилалӣ дар соҳаи маърифати экологӣ воридшавии фаъоли Ҷумҳурии Тоҷикистон дар фаъолияти муассисаҳои таълимии байналмилалӣ, сохторҳои соҳаи маориф, ҳамкорӣ бо муассисаҳои таълимии давлатҳои хориҷии наздик ва дур мебошад.

Принсипи муҳимтарини чунин ҳамкорӣ бояд ннгоҳдорӣ ва зиёд кардани фазои умумии маълумоти экологӣ дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон, рушди робитаҳо бо кишварҳои наздику дури хориҷӣ бошад.

Самтҳои асосии ҳамкории байналмилалӣ дар соҳаи маърифати экологӣ инҳоянд:

- ҳамкории мутақобила бо муассисаҳои таълимии кишварҳои хориҷии дур ва наздик оид ба ташкили системаи миллии босамари маърифати экологӣ;

- иштирок дар чорабиниҳое, ки сохторҳои байналмилалӣ дар соҳаи маърифати экологӣ ташкил менамоянд;

- мутобиқкунӣ ва истифодаи таҷрибаи ватанӣ дар соҳаи маърифати экологӣ.

Замимаи 2