БАРНОМАИ РУШДИ ИҶТИМОИЮ ИҚТИСОДИИ НОҲИЯИ ҲИСОР БАРОИ СОЛҲОИ 2012-2016
ПЕШГУФТОР
Ҳадафи асосии Барномаи рушди иҷтимоию иқтисодии ноҳияи Ҳисор барои солҳои 2012-2016 (минбаъд - Барнома) ин баланд бардоштани сатҳи некӯаҳволии аҳолӣ дар натиҷаи рушди иҷтимоӣ ва иқтисодии фаъол ва устувори ноҳияи Ҳисор мебошад. Ба ин мақсад метавон тавассути амалӣ намудани самтҳои афзалиятнок ва таҳкими тамоми соҳаҳои асосии иқтисодию иҷтимоии ноҳия ноил гашт.
Барномаи мазкур ҳамчун ҳуҷҷати асосии ноҳия афзалият ва самтҳои умумии сиёсати ноҳияро муайян менамояд, ки он барои ноил шудан ба рушди устувори иқтисодии ноҳия, дастрасии осони аҳолӣ ба хизматрасониҳои заминавии иҷтимоӣ ва паст кардани сатҳи камбизоатӣ нигаронида шудааст.
Мусоидат ба афзоиши қувваҳои истеҳсолӣ имконият медиҳад, ки ҷойҳои нави корӣ ташкил гардида, сатҳи зиндагии мардум беҳтар гардонида шавад. Дар ин самт ҳарчи бештар ташкил намудани ҷойҳои нави корӣ дар соҳаҳои асосии хоҷагии халқи ноҳия ва сол аз сол паст кардани сатҳи бекорӣ дар назар аст.
Баҳри ноил шудан ба ин мақсадҳо дар соҳаҳои асосии хоҷагии халқи ноҳия чораҳои мушаххас пешбинӣ гардида, ҷалби сармояи дохилию хориҷӣ дар назар дошта шудааст. Ҷалби ҳарчи зиёди сармояҳои хориҷӣ ва дохилӣ асоси амалӣ гардидани вазифаҳои мазкур буда, дар ин самт аз ҷониби мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии ноҳия тамоми имкониятҳо истифода мегарданд. Рушди иҷтимоию иқтисодии ноҳия барои солҳои 2012-2016 бо назардошти зиёдшавии имкониятҳои истеҳсолӣ пешбинӣ мешавад ва ба зиёдшавии маҷмӯи маҳсулоти минтақавӣ асос мегузорад.
Ба Барнома 150 лоиҳа ворид гардидааст, ки аз ин 116 лоиҳаи маблағгузориаш муайян бо маблағи 1078,2 млн. сомонӣ ва 31 лоиҳаи сарчашмаи маблағгузориаш номаълум мебошанд, ки барои онҳо гузаронидани фондрезинг (дарёфти маблағ) лозим мешавад.
Ҳоло, аз шумораи умумии лоиҳаҳои ба Барнома воридгардида 50 лоиҳа ба маблағи 480,9 млн. сомонӣ ба бахши иқтисодӣ, 54 лоиҳа ба маблағи 378,5 млн. сомонӣ ба бахши иҷтимоӣ, 32 лоиҳа ба маблағи 209,4 млн, сомонӣ ба бахши инфрасохтор ва 8 лоиҳа ба маблағи 9,4 млн. сомонӣ ба бахши ҳифзи муҳити зист ва ҳолатҳои фавқулодда тааллуқ доранд.
Тақсимоти маблағҳои Барнома аз рӯи соҳаҳо аз ҳисоби ҳамаи сарчашмаҳои маблағгузорӣ
Ниг. ба замима
Барои амалӣ намудани Барнома аз ҳисоби ҳамаи сарчашмаҳои маблағгузорӣ 1078,6 млн. сомонӣ дар назар дошта шудааст. Аз ҷумла:
Буҷети ҷумҳуриявӣ- 133,6 млн.сомонӣ;
Буҷети маҳаллӣ - 16,3 млн.сомонӣ;
Маблағҳои худии вазорату идораҳо ва аз ҳисоби хоҷагидорӣ16,6 млн. сомонӣ;
Маблағҳои хусусии соҳибкорон - 69,7 млн. сомонӣ;
Ҳиссаи аҳолӣ - 183,6 млн. сомонӣ;
Сармоягузориҳои хориҷӣ- 430,5 млн.сомонӣ;
Маблағҳои номуайян - 228,3 млн. сомонӣ.
1.ҲОЛАТИ УМУМӣ ВА ТАҲЛИЛИ ВАЗЪИ ВОҚЕИИ НОҲИЯИ ҲИСОР
Тақсимоти маъмурию ҳудудӣ. Ноҳияи Ҳисор дар ғарби Ҷумҳурии Тоҷикистон воқеъ гардида, бо ноҳияҳои Шаҳринав, Рӯдакӣ, Варзоб, Айнӣ ва вилояти Сурхандарёи Ҷумҳурии ӯзбекистон ҳамсарҳад аст. Масоҳати умумии ноҳия 975,1 км(2) буда, 35% майдони умумии ноҳияҳои тобеи ҷумҳуриро ташкил медиҳад. Фосилаи байни Ҳисор то маркази шаҳри Душанбе 26 км ва то фурудгоҳи байналмилалӣ 30 км аст. Аз ҳудуди ноҳияи Ҳисор роҳҳои мошингард ва оҳани дорои хусусияти байнидавлатӣ мегузаранд. Дар ноҳия ду ҷамоати шаҳрак (шаҳраки Ҳисор ва Шарора) ва 10 ҷамоати деҳот мавҷуд аст. Маркази маъмурии ноҳия шаҳраки Ҳисор мебошад.
Тақсимоти маъмурӣ - ҳудудии ноҳияи Ҳисор
Ниг. ба замима
Маълумоти таърихӣ. Ёдгориҳои таърихию фарҳангие, ки аз гузаштагони миллати тоҷик дар ноҳияи Ҳисор (Шумон, Шодмон) то ба имрӯз боқӣ мондаанд, таърихи тӯлонӣ дошта, ифтихори миллати тоҷиканд. Вожаи "Шумон" дар китоби "Авесто" ба маънои мулк ва Ҳисор" дар луғатҳои тафсирӣ ба маънои иҳоташуда, қалъа, ҷои мустаҳкам, девори даври қалъа омадааст. Муаррихон исбот намудаанд, ки одамон тақрибан 40-50 ҳазор сол қабл дар ин мавзеъ маскан шуда, бо зироаткорӣ, чорводорӣ, ҳунармандӣ машғул буданд ва иноҳои мӯҳташам, кӯшкҳои мутантану қалъаҳои мустаҳкам месохтанд.
Ҳисор дар асрҳои миёна маркази Бухорои Шарқӣ ва ҳамзамон маркази тиҷорат ва маданияти динӣ буд. Роҳи асосии абрешим аз қисмати шарқию ғарбии Тоҷикистони имрӯза гузашта, ба Ҳисори шодмон мерасид ва аз ин ҷо ба чор тараф: Эрон, Афғонистон, Хатлон, Бадахшон, Тирмиз, Самарқанд, Зарафшону Фарғона идома меёфт.
Ҳокимияти Шӯравӣ соли 1921 дар водии Ҳисор барқарор шуд, Ҳисор ҳамчун ноҳияи алоҳида 29 январи соли 1932 таъсис ёфтааст.
Маълумоти ҷуғрофии ноҳия. Ноҳияро аз тарафи шимол қаторкӯҳҳои Ҳисор (қуллаи баландтарин то 4300 метр аз сатҳи баҳр), аз ҷануб кӯҳҳои Ғозималик ва аз ҷанубу - ғарб кӯҳҳои Боботог иҳота кардаанд.
Ноҳияи Ҳисор дар қисми ғарбии шаҳри Душанбе, тӯли 38ш ва дарози 69ш, аз сатҳи баҳр дар баландии 600-800 метр (ҷангалзорҳои қаторкӯҳҳои Ҳисор дар баландии 1500-2700 метр ва заминҳои лалмии доманакӯҳо дар баландии 800-1500 метр) ҷойгир аст. Дар баландии аз 1600 то 1800 метр иқлимаш мӯътадил, тобистонаш салқин ва зимистонаш хунук аст. Давомнокии давраи гармо 220-240 рӯзро ташкил медиҳад. Масофаи дуртарин аз шимол ба ҷануб 90 км ва аз шарк ба ғарб 34 км тӯл кашидааст. Ҳарорати миёнаи июл +35 +40ш С, зимистон аз-10-то -15шС дар баландиҳои бештар аз 1500 метр иқлими хунук ҳукмфармост. Миқдори боришоти солона 600-800 мм-ро ташкил медиҳад.
Аз ҳудуди ноҳия дарёчаҳои бисёр (якҷоя Хонақоқ), канали калони Ҳисор (дарозиаш 55 км) ва дарёи Кофарниҳон (57 км аз ҳудуди ноҳия) мегузарад. Ҳудуди ноҳияро хоки хокистаранги тира, хоки сафеди регдор ва хоки сурх (кулолӣ) ишғол менамояд, ки барои парвариши маҳсулоти кишоварзӣ ва кулолгарӣ мутобиқ аст.
Дар ноҳия қариб ҳамаи дарахтони зиннатбахшу мевадор (себ, нок, олу, чормағз, олуча, зардолу, шафтолу, хурмо, анор, анҷир, ангур, тут, гелос, заранг, бодом, фарк), растаниҳои даштӣ ва бешадаштӣ мерӯянд. Умуман олами набототу ҳайвоноти ноҳия гуногун буда, чандин солҳост, ки дараи Алмосӣ ва Сумбула диққати дӯстдорону шавқмандони саёҳат ва кӯҳнавардиро ба худ ҷалб кардааст. Табиат ва иқлими ноҳия барои сайёҳӣ ва кӯҳнавардӣ хеле мувофиқ аст.
Захираҳои табиӣ: Ноҳияи Ҳисор аз захираҳои табиӣ бой аст. Дар қаламрави ноҳия намаки ошӣ, ангиштсанг, санги мармар, маводи сохтмонӣ, оҳаксанг, хоки кулолӣ, қуму шағал, нафт, газ, дигар канданиҳои фоиданок ва чашмаи обҳои мусаффои маъдании шифобахш (Шоҳамбарӣ, Сангчашма) мавҷуд аст.
1.4. Вазъи демографии ноҳия. Ба ҳолати то 1 январи соли 2011 аҳолии ноҳияи Ҳисор 250,9 ҳазор нафар ё 3,3 фоизи аҳолии ҷумҳуриро ташкил медиҳад. Аз шумораи умумии аҳолӣ 125,6 ҳазор нафар мардон (50,1%) ва 125,3 ҳазор нафар занон (49,9%) мебошанд. Суръати миёнаи афзоиши солонаи аҳолӣ 2,8 фоиз ва зичии аҳолӣ 256,7 нафарро дар 1 км(2) мебошад. Ноҳия аз рӯи хусусияташ аграрӣ буда, 83 фоизи аҳолӣ дар деҳот ва 17 фоизи он дар шаҳр истиқомат дорад.
Дар давоми солҳои 2000-2010 аҳолии ноҳия 54,8 ҳазор нафар ё 27,9 фоиз афзоиш ёфтааст. Аз рӯи маълумоти расмии омории ноҳия шумораи аҳолӣ соли 2011 дар қиёс ба соли 2010 ба андозаи 1 фоиз кам шудааст (аз сабаби муҳоҷирати дохилӣ ва берунӣ).
Шумораи аҳолии ноҳия (нафар)
Ниг. ба замима
Аз шумораи умумии аҳолии қобили меҳнат 43 фоиз ба кор машғул, 14 фоиз дар муҳоҷирати меҳнатӣ ва 22 фоиз бекорон мебошанд. Се соли охир шумораи бекорон 20 фоиз (ба ҳисоби миёна 5 фоиз) ва муҳоҷирони меҳнатӣ 25 фоиз афзоиш ёфтааст. Дар ҳолати ҳамасола ба ҳисоби миёна 5 фоиз афзоиш ёфтани бекорон, соли 2016 шумораи онҳо ба 36872 нафар мерасад, ки ин метавонад ба иқтисодиёти ноҳия таъсири манфӣ расонад. Барои коҳиш додани сатҳи бекорӣ ва таъмини аҳолӣ ба ҷои кори доимӣ таъсис додани корхонаҳои хурду миёна дар асоси ашёи хоми маҳаллӣ ба мақсад мувофиқ аст.
Ҳайати иҷтимоии аҳолии ноҳия аз тоҷикон, ӯзбекон ва дигар миллатҳо иборат аст.
Таҳлили холати воқеии ноҳияи Ҳисор (SWOT)
Ниг. ба замима
2. Иқтисодиёт
2.1. Кишоварзӣ
Хоҷагии қишлоқ соҳаи асосӣ ва муҳими иқтисодиёти ноҳия буда, парвариши ғалладонагиҳо, пахта, сабзавот, картошка, полезӣ, хӯроки чорво, боғдорӣ, пилла, чорво ва занбӯри асал ба роҳ монда шудааст. Хоҷагиҳои ноҳия аз зироатҳои ғалладонагӣ гандум, ҷав, наск, нахӯд ва аз зироатҳои техникӣ пахта, зағер бештар парвариш мекунанд. Дар соҳаи хоҷагии қишлок зиёда аз 45 фоизи аҳолии қобили меҳнат фаъолият дорад.
Дар солҳои минбаъда баланд бардоштани даромаднокии маҳсулоти хоҷагии қишлоқ ва дастрасии пурра ба оби полезӣ (бахусус дар мавсими обмонӣ) яке аз афзалиятҳои аввалиндараҷа барои хоҷагиҳо аст.
Шакли фаъолияти бахши кишоварзӣ. Дар натиҷаи татбиқи ислоҳоти бахши кишоварзӣ дар ноҳия 8 хоҷагии коллективӣ, 3 хоҷагии илмии таҷрибавӣ, 3 хоҷагии зотпарварӣ, 1 хоҷагии ниҳолпарварӣ, 1200 хоҷагии деҳқонии инфиродӣ ва 76 корхонаи кишоварзӣ таъсис дода шуд. Дар ноҳия 33076 хоҷагии хонаводагӣ фаъолият дорад.
Омили асосие, ки ба рушди соҳаи кишоварзӣ мусоидат менамояд, таъмин будан бо техникаи муосир аст. Аз 1000 адад техникаю таҷҳизоти дар тавозуни хоҷагиҳои кишоварзӣ мавҷуд буда 57 % коршоям (554 адад) ва 43 % (446 адад) дар ҳолати корношоям қарор дорад. Аз шумораи умумии техника ва таҷҳизот 57% трактори тасмачарх (50 адад), 75% трактори коркарди байниқаторӣ (54 адад), 85% трактори боркаш (105 адад), 42% комбайни ғалладарав (14 адад), 83% экскватор (15 адад), 68% ядаки трактор (148 адад), 70% тухмипошакҳои пахта (69 адад), 67% култиватор (56 адад), 92% ҳамворкунак (35 адад), 70% испор (101 адад, пулуг), 61% дости трактор (17 адад), 80% алафҷамъкунаки тракторӣ (8 адад), 45% тойбанду-тағрезчин (5 адад), 69% комбайни силосғундор (9 адад) ва 77 % дорупошак (10 адад) коршоям буда, боқимонда корношоям ё ба таъмири асосӣ ниёз доранд, ки барои таъмири онҳо маблағи зиёд лозим аст.
Мушкилоти дигар барои хоҷагиҳои кишоварзӣ дар баробари таъмин набудан ба техникаи ҳозирзамон сари вақт дастрас нашудани тухмии аълосифат, нуриҳои маъданӣ, сӯзишворӣ ва равғанҳои молиданӣ аст. Дастрас намудани тухмии хушсифат ва маводи дигар ҷиҳати парвариш намудани навъҳои нави зироати сердаромад - яке аз ҳадафҳои асосӣ дар доираи Барномаи мазкур аст.
Истифодабарии заминҳо. Шумораи заминистифодабарандагон 1805 нафар мебошад, ки ба онҳо 125250 га замин вобаста шудааст. Аз майдони умумии замин 75919 гектараш дар истифодаи корхонаҳои кишоварзӣ, 978 га замини маҳалҳои аҳолинишин, 1565 га замини саноат, нақлиёт, алоқа, мудофиа, таъминоти дигар, 1994 га замини хоҷагии ҷангал, 517 га замини иншооти гидортехникӣ ва дигари хоҷагӣ ва 2510 замини захираи давлатӣ аст. Аз майдони умумии заминҳои кишоварзӣ танҳо 13 % замини корам (14961 га) буда, аз ин 8,2% замини обӣ мебошад (9719 га). Аз рӯи ҳисоботи расмӣ дар ноҳия 60124 га замини лалмӣ мавҷуд аст, ки аз ин 8747 га кишт карда мешавад. Заминҳои корами обӣ асосан барои кишти пахта, ғалладонагӣ, картошка, сабзавот ва зироатҳои хӯроки чорво истифода бурда мешаванд.
Ба 32804 хонавода 7551 га замини наздиҳавлигӣ ва 1546 замини Президентӣ (шахсӣ) ҷудо шудааст.
Майдони заминҳо аз рӯи истифодабарандагон
+----+--------------------------------------------------+------------ҷ
| № |Истифодабарандагон | Миқдор (га)|
+----+--------------------------------------------------+------------+
| 1. |Ҳамаи корхонаю ташкилотҳои кишоварзӣ (кооперативӣ,| |
| |байнихоҷагӣ, давлатӣ) ва дигар намуд | 75919 |
| | | |
+----+--------------------------------------------------+------------+
| 1.2| Хоҷагиҳои ёрирасони кишоварзӣ |836 |
+----+--------------------------------------------------+------------+
| 1.3| Хоҷагиҳои деҳқонӣ |37983 |
+----+--------------------------------------------------+------------+
| 2.| Хоҷагии хонаводаҳо аз рӯи заминҳои назди ҳавлигӣ |7885 |
+----+--------------------------------------------------+------------+
| 3.| Заминҳои шахсӣ (президентӣ) |1731 |
+----+--------------------------------------------------+------------+
| 4.| Дигар истифодабарон |39715 |
+----+--------------------------------------------------+------------+
| ҲАМАГӢ: |125250 |
| | |
+-------------------------------------------------------+------------+
Дар ҳолати ба истифодаи кишоварзӣ баргардонидани 196 га замини партов (аз ин 40 га обӣ) имконияти зиёд шудани ҳаҷми маҳсулот ва бунёди боғҳои нав мавҷуд аст.
Таи панҷ соли охир майдони кишти пахта 70% ва хӯроки чорво 14% кам шуда, аз ин ҳисоб кишти ғалладонагиҳо 17,7% (аз ҷумла гандум 17,4%), картошка 55,3%, сабзавот 33% ва полезӣ 58% зиёд шудааст. Дар ин муддат ҳосилнокии зироатҳо қариб бетағйир монда, даромаднокии хоҷагиҳо паст шудааст.
Маҳсулоти кишоварзӣ ва даромади он. Соли 2010 хоҷагиҳои кишоварзии ноҳия, бо дарназардошти ҳамаи шаклҳои хоҷагидорӣ, 291,7 млн. сомонӣ маҳсулот истеҳсол намуданд, ки аз ин 72 фоиз дар соҳаи растанипарварӣ ва 28 фоиз дар соҳаи чорводорӣ тавлид шудааст. Дар ин давра ба як нафар 123 кг ғалладонагӣ, 93,7 кг сабзавот, 50,4 кг картошка, 97,9 кг мева ва ангур, 87,6 кг шир, 18,7 кг гӯшт ва 0,1 кг асал рост омад.
Дар панҷ соли охир хаҷми маҳсулоти кишоварзӣ қариб як маротиба зиёд шуда бошад ҳам, вале даромаднокии хоҷагиҳо зиёд нашудааст. Маҳсулоти истеҳсолшуда талаботи бозори дохиларо таъмин карда наметавонад. Дар истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ ҳиссаи хоҷагиҳои хонагӣ дар қиёс ба дигар шаклҳои хоҷагидорӣ зиёдтар аст.
Тибқи нақшаи дурнамо соли 2014 ҳаҷми маҳсулоти кишоварзӣ бо нархҳои амалӣ 371,2 млн. сомонӣ ва бо нархҳои соли 2010 бошад, 360,4 млн. сомонӣ пешбинӣ шудааст, ки аз ин 231,7 млн. сомонӣ ба соҳаи растанипарварӣ ва 86,5 млн. сомонӣ ба соҳаи чорводорӣ рост меояд. Суръати афзоиши хаҷми умумии маҳсулоти кишоварзӣ соли 2014 дар муқоиса бо соли 2010 мунтаносибан 27,2% пешбинӣ шудааст.
Ҳаҷми маҷмӯи маҳсулоти кишоварзӣ дар соли 2014 бо нархҳои соли 2010, 360,4 млн. сомонӣ бо суръати афзоиши 23,5% пешбинӣ шудааст.
Растанипарварӣ. Растанипарварӣ яке аз соҳаҳои асосии кишоварзии ноҳия аст. Инкишофи соҳа дар афзоиши даромади хоҷагиҳо нақши калон дорад ва аз ин сабаб ба ин соҳа бештар аҳамият дода мешавад. Аз ин сабаб солҳои охир хоҷагиҳо кишти картошка, сабзавот ва полезиро васеъ намуда, дар майдони 429 га боғи нав бунёд карда шуд.
Истеҳсоли маҳсулоти растанипарварӣ
+-----------------+-----+--------------------------------+--------ҷ
|Номгӯи |Ченак| Солҳо |С.2010 |
|нишондиҳандаҳо | +-----+-----+------+------+------+нисбати |
| | |2006 |2007 | 2008 | 2009 | 2010 |с.2006,%|
+-----------------+-----+-----+-----+------+------+------+--------+
|1.Майдони кишт |га |11239|10333| 11598|12698 | 13228|117,7 |
| | | | | | | | |
|Ғалладонагӣ |тонна|21240|20678| 24263|38436 | 30834|145,2 |
| | | | | | | | |
| Ҳосилнокӣ |с/га |18,1 |17,8 | 24,2 | 29,2 | 22,9 |126,5 |
| | | | | | | | |
|2.Майдони кишт |га |5101 |3767 | 3231 |1744 | 1546 |30,3 |
| | | | | | | | |
| Пахта |тонна|11575|9011 | 6437| 3671 | 3817|32,9 |
| | | | | | | | |
| Ҳосилнокӣ |с/га | 22,7|23,9 | 19,9| 21,0 | 24,5|107,9 |
| | | | | | | | |
|З.Майдони кишт |га |765 |844 | 753 | 798 | 929 |121,4 |
| | | | | | | | |
| Сабзавот |тонна|23050|18460| 12133|20336 | 23428|101,6 |
| | | | | | | | |
|Ҳосилнокӣ |с/га |216,2|143,4| 161,1|173,4 | 169,2|78,2 |
| | | | | | | | |
|4.Майдони кишт |га |399 |572 |499 |502 | 573 |143,6 |
| | | | | | | | |
| Картошка |тонна|9050 |11020|8074 |11214 |12591 |139,1 |
| | | | | | | | |
|Ҳосилнокӣ |с/га |158,7|147,3|161,8 |161,8 |148,4 |93,5 |
| | | | | | | | |
|5.Майдони кишт |га |112 |265 |215 |173 | 177 |158,0 |
| | | | | | | | |
| Полезӣ |тонна| 876 |1406 |2028 |1234 | 2110 |2,4 м |
| | | | | | | | |
|Ҳосилнокӣ |с/га |70,6 |47,8 |98,9 |70,1 | 82,2 |166,1 |
| | | | | | | | |
|6.Майдони мевагӣ |га |2465 |2544 |2362 |2169 |2838 |115,1 |
| | | | | | | | |
| Мевагӣ |тонна|9227 |11958|13136 |12764 |11580 |125,5 |
| | | | | | | | |
| Ҳосилнокӣ |с/га | 52,2|69,1 |76,6 |78,8 |64,7 |123,9 |
| | | | | | | | |
|7. Майдони ангур |га | 3357|3746 |3803 |3595 |4110 |122,4 |
| | | | | | | | |
| Ангур |тонна|11590|12981|11861 |13901 |12888 |111,2 |
| | | | | | | | |
|Ҳосилнокӣ |с/га | 47,2| 49,0| 50,7 |58,1 | 47,9 |101,5 |
| | | | | | | | |
| 8.Майдони кишт |га | 3870| 3694| 3943 |4223 | 3309 |85,5 |
| | | | | | | | |
|Зироатҳои х/чорво|тонна|27994|23522|25226 |26561 |25637 |91,6 |
| | | | | | | | |
| Ҳосилнокӣ |с/га | | | | | | |
| | | | | | | | |
+-----------------+-----+-----+-----+------+------+------+--------+
Истеҳсоли маҳсулоти растанипарварӣ ҳаҷман дар давоми панҷ сол 86 фоиз афзоиш ёфта бошад ҳам, вале аз рӯи ҳосилнокӣ баъзе намудҳои зироатҳо, аз ҷумла картошка 7%, сабзавот 22%, ғалладонагӣ 27% ва мевагӣ 28% коҳиш ёфтааст. Сабаби паст шудани ҳосилнокии зироатҳо ин набудани тухмии хушсифат, гаронии нархи сӯзишворию равғанҳои молиданӣ, сари вақт истифода набурдани нуриҳои минералӣ, заҳрхимикатҳо, риоя накардани қоидаҳои агротехникӣ, номусоид омадани боду ҳаво ва тағйирёбии иқлим мебошад. Аз рӯи маълумоти расмӣ соли 2010 аз сабаби ивазшавии иқлим 1011 га замини кишти зироатҳо аз офати табиӣ ҳисороти калон дид.
Пахтакорӣ. Дар ноҳия ба парвариши пахта, ки соҳаи сердаромад ба ҳисоб меравад, асосан хоҷагиҳои ҷамоавӣ, деҳқонӣ ва инфиродӣ машғул мебошанд. Солҳои охир аз сабабаи таъсири омилҳои берунию дохилӣ, пасту баланд шудани нархи хариди он, зиёд шудани қарзи хоҷагиҳо дар назди сармоягузорон ва андозҳо, ҳавасманд набудани хоҷагиҳои деҳқонӣ ба парвариши он ва паст шудани даромаднокӣ инкишофи соҳаи пахтакорӣ дар ноҳия суст шудааст. Ҷиҳати беҳ гардонидани рақобатнокӣ ва даромаднокии соҳаи пахтакорӣ қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон 5 марти соли 2007, №111 "Дар бораи тасдиқ намудани Нақшаи чорабиниҳо оид ба ҳалли қарзҳои хоҷагиҳои пахтакор дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2007-2009" қабул гардида, он имконият дод, ки ба пайдоиши қарзҳо роҳ надода, рушди мунтазами соҳа таъмин гардад. Ҳамчунин қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон 31 октябри соли 2009, №586 "Дар бораи Барномаи рушди соҳаи пахтакорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2010-2014" қабул гардид, ки ҳадафи он рушди соҳаи пахтакорӣ буда, иҷрои он имконият медиҳад, ки соҳаи пахтакорӣ ба яке аз соҳаҳои аз ҷиҳати иқтисодӣ рақобатпазир мубаддал гардад.
Барои ҳавасманд намудани хоҷагиҳои деҳқонӣ ба парвариши пахта ва зиёд намудани истеҳсоли он пеш аз ҳама лозим аст, ки маблағгузорӣ ба соҳаи пахтакорӣ тариқи бонкҳо, бе миёнаравҳо, фурӯши пахта ба корхонаи дилхоҳ ва бастани шартномаҳо озод бошад. Ба роҳ мондани истеҳсоли зиёди пахта метавонад даромаднокии хоҷагиҳоро дучанд намуда, ҷойҳои нави кориро ба вуҷуд оварад ва ба паст кардани сатҳи камбизоатӣ мусоидат намояд.
Таҳлилҳо собит месозанд, ки дар ҳолати зиёда аз 25 сентнер истеҳсол намудани пахта аз 1 гектар имконияти пурра дорад, ки хочагӣ қарздор нашавад. Дар шароити иқлимии ноҳия имкон аст, ки аз ҳар гектар то 35-38 сентнер ҳосили пахта ба даст оварда шавад. Ҳоло баъзе хоҷагиҳои дехқонӣ дар ноҳия ҳосилнокии пахтаро ба 30-35 сентнер расонида, аз он фоидаи зиёд ба даст меоранд.
Мушкили хоҷагиҳои пахтакор ин сари вақт дастрас нашудани нуриҳои минералӣ, оби полезӣ, набудани техникаи ҳозиразамон, баланд будани арзиши оби полезӣ, болоравии нархи нуриҳои минералӣ, баланд будани фоизи қарз ва набудани имтиёзҳо барои хоҷагиҳои пахтакор мебошад.
Дар баробари пахтакорӣ рушди соҳаҳои боғдорӣ, сабзавоткорӣ ва ғаллакорӣ барои ноҳия низ афзалиятнок мебошад.
Сабзавоткорӣ. Дар ноҳия кишти сабзавот барои таъмини бозори дохилӣ ба роҳ монда шудааст. Ба парвариши сабзавот асосан хоҷагиҳои хонагӣ ва деҳконӣ шуғл доранд, ки аз маҳсулоти истеҳсолшуда 69,2 фоиз ба аҳолӣ ва 20,6 фоиз ба хоҷагиҳои деҳконӣ рост меояд. Истеҳсоли маҳсулоти сабзавоткорӣ 19 фоиз ҳаҷми умумии истеҳсоли маҳсулоти растанипарвариро ташкил медиҳад. Барои таъмини бозори дохилӣ дар давоми солҳои 2011-2014 майдони кишти сабзавот аз 8 то 27 фоизи васеъ карда шуда, болоравии ҳаҷми истеҳсоли он 52 фоиз пешбинӣ гардидааст.
Хоҷагиҳои ноҳия ба парвариш сабзӣ, пиёз, помидор, бодиринг, қаламфур, карам, картошка машғул мебошанд. Дар ноҳия маҳсулоти сабзавот ва полезӣ дар маҳаллаҳои ҷамоатҳои "Қаълаи Ҳисор", "Деҳқонобод", "Мирзо Ризо" ва "Ҳоноқо" парвариш карда мешавад.
Майдони кишти сабзавот таи панҷ соли охир 21 фоиз зиёд шуда бошад ҳам, ҳосилнокӣ 22 фоиз коҳиш ёфтааст (аз 216 сентнери соли 2006 ба 17 сентнер дар соли 2010). Сабаби паст шудани ҳосилнокӣ ин сари вақт риоя накардани қоидаҳои агротехникӣ, нарасидани оби полезӣ дар мавсими обмонӣ, пайдо шудани ҳашароти зараррасон, тағйирёбии иқлим, боришҳои зиёд ва набудани технологияи муосир мебошад.
Мушкилии хоҷагиҳои сабзавоткор набудани корхонаи коркарди маҳсулот аст. Гарчанд дар ноҳия заводи коркарди маҳсулот мавҷуд бошад ҳам, вале солҳои тӯлонӣ аз сабаби фарсуда ва корношоям шудани таҷҳизот фаъолият надорад. Дар ҳолати ба кор даровардани завод имконияти зиёд намудани истеҳсоли сабзавот ва бо кори доимӣ таъмин намудани 50-60 нафар ва 120 -140 нафар ба кори мавсимӣ пайдо мешавад.
Парвариши сабзавот, ғалладонагӣ, картошка ва полезӣ яке аз соҳаҳои муҳими кишоварзӣ ба ҳисоб рафта, барои амнияти озуқаворӣ ва ҳамчун маҳсулоти содиротӣ дар ноҳия мавқеи намоёнро ишғол менамояд.
Бо мақсади таъмини аҳолӣ бо маҳсулоти худӣ ва пешгирӣ намудани болоравии нарх дар бозор, сол аз сол афзун намудани истеҳсоли маҳсулоти растанипарварӣ дар назар аст. Аз ҷумла соли 2014 дар қиёс ба соли 2010 истеҳсоли сабзавот 52%, картошка 9,6%, полезӣ 3,4 маротиба, мева 56,4% ва ангур 32% зиёд хоҳад шуд.
Мутобики нақшаи дурнамо майдони кишт ва истеҳсоли маҳсулоти галладонагӣ то соли 2014 кам шуда (ба истиснои гандум), аз ин ҳисоб истех.соли маҳсулоти дигар зиёд мешавад. Аз рӯи нақшаи дурнамо соли 2014 истеҳсоли гандум 19 фоиз зиёд шуда, аз 13110 тоннаи соли 2011 ба 15600 тонна дар соли 2014 расонида мешавад.
Тибқи нақшаи дурнамо соли 2014 дар қиёс ба соли 2010 майдони кишти сабзавот 52%, картошка 20%, полезӣ 3,4 маротиба, пахта 87,5%, мевагӣ 21%, ангур 5,6%, хӯроки чорво 9% васеъ карда шуда, кишти ғалладонагӣ 8% кам карда мешавад.
Таҳлил нишон медиҳад, ки солҳои охир дар сатҳи кофӣ инкишоф наёфтани соҳаи кишоварзии ноҳия, бахусус соҳаи растанипарварӣ, ба омилҳои зерин вобаста аст:
- дахолати мақомоти давлатӣ ба фаъолияти хоҷагиҳои кишоварзӣ оид ба нақшагирӣ, истеҳсол, коркард, фурӯши пахта ва маҳсулоти он;
- набудани корхонаҳои коркарди маҳсулоти кишоварзӣ;
- маҳдуд будани дастрасии хоҷагиҳои фермерӣ ба қарзҳои камфоизу дарозмӯҳлат;
- паст будани хизматрасониҳо ва ҳолати бади инфрасохтор дар хоҷагии кишоварзӣ, бахусус дар системаи таъминоти нокифоя бо оби полезӣ ва роҳҳои маҳаллӣ;
- қарздор будани хоҷагиҳои деҳқонӣ;
- дастгирӣ накардани тасмимгирии деҳқонон ҷиҳати истеҳсоли маҳсулот;
- набудани кафолати озод барои хоҷагиҳои дехқонӣ дар интихоби кишти зироат.
Боғпарварӣ. Боғпарварӣ яке аз соҳаҳои афзалиятнок ва даромадноки ноҳия аст. Ин соҳа хусусияти стратегӣ низ дорад, зеро дар афзун гардонидани бозори дохилӣ ва берунӣ бо меваи тару тоза нақши муҳим бозида, манбаи содиротӣ ва бо кори доимӣ таъмин намудани аҳолии ноҳия мебошад.
Иқлими ноҳия имконият медиҳад, ки майдони боғот аз ҳисоби ниҳолҳои серҳосил васеъ намуда, талаботи бозори дохилӣ ва берунӣ пурра бо меваи тару тоза таъмин шавад. Талаботи рӯзафзун ба меваю масолеҳи сохтмонӣ, бахусус чӯбу тахта (аз ҳисоби шинондани дарахтони бемева) дар суръатбахшии ҳалли масъалаҳои иҷтимоию иқтисодии деҳот ҳиссаи худро мегузорад ва ин тақозо ба он дорад, ки боғдорӣ дар оянда ривоҷ дода шавад. Танҳо тайи солҳои 2008-2010 дар хоҷагиҳои ноҳия зиёда аз 518 га боғи нав бунёд карда шудааст, ки барои дар оянда зиёд намудани истеҳсоли меваҷот, масолеҳи сохтмонӣ ва инкишоф додани ин соҳа имконияти калон фароҳам меорад. Аз сабаби набудани корхонаи мева дар мавсими ҳосилғундорӣ қисми мева талаф ёфта, боиси хисороти зиёди хоҷагиҳои боғпарвар мегардад.
Таҳлил нишон медиҳад, ки ҳоҷагиҳои боғпарварии ноҳия бештар ба парвариши дарахтони гелос, ангур, себ, шафтолу, олу, нок, тут, хурмо ва сафедору, бед машғул мебошанд.
Дарахтони бисёрсола бо намудҳояш дар соли 2011
--------------------------------------------------------------------
ДАРАХТОНИ БИСЁРСОЛА
+--------+-------+--------+-------+--------+-------+--------+--------ҷ
|Ҳамагӣ |Тухмдор|Донакдор|Мағздор|Субтро- |Ситрусӣ|Токзор |Тутзор |
| | | | | пикӣ | | | |
+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+----+
|обӣ|лал-|обӣ|лал|обӣ|лал-|обӣ|лал|обӣ|лал-|обӣ|лал|обӣ|лал-|обӣ|лал-|
| |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ |
+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+----+
|210|749 |417|298|512|419 |146|10 |127|22 | 8 | |997|2120|175| 2 |
+---+----+---+---+---+----+---+-------+----+---+---+---+----+---+----+
Дар соли 2010 ҳосилдиҳанда
+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+----ҷ
|обӣ|лал-|обӣ|лал|обӣ|лал-|обӣ|лал|обӣ|лал-|обӣ|лал|обӣ|лал-|обӣ|лал-|
| |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ |
+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+----+
|154|186 |239|131|150| 50 |15 |5 |50 | | 2 | |401|1623|148| 2 |
+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+----+
Дар соли 2011 ба ҳосил даромад
+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+----ҷ
|обӣ|лал-|обӣ|лал|обӣ|лал-|обӣ|лал|обӣ|лал-|обӣ|лал|обӣ|лал-|обӣ|лал-|
| |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ | |мӣ |
+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+----+
| 40| 10 |24 |11 |14 |6 | | | | | | | 53| 147| | |
+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+---+---+----+---+----+
Аз майдони умумии дарахтони бисерсола 62 фоиз обӣ (38% ҳосилдиҳанда), 38 фоиз лалмӣ (25% ҳосилдиҳанда), 32 фоиз майдони умумии токзор (40% мевадиҳанда) ва 68 фоизи он лалмӣ (77% ҳосилдиҳанда) мебошад. Зиёдшавии истеҳсоли мева ва ангур то соли 2016 аз ҳисоби ба ҳосил даромадани 2689 га боғ (бо назардошти майдони лалмӣ) дар назар аст.
Тибқи нақшаи нишондиҳандаи дурнамо соли 2014 майдони боғ ва ангур аз ҳисоби замини корами обӣ мунтаносибан 13% ва 4,6% васеъ карда шуда, истеҳсоли мева 18211 тонна ва ангур 16977 тонна пешбинӣ шудааст.
Таи солҳои охир барои амали гардонидани "Барномаи мақсадноки давлатии рушди соҳаи боғдорӣ ва тадриҷан зиёд намудани истеҳсоли мева, парвариши ниҳолҳои дарахтони мевадиҳанда ва ҳамешасабз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2007-2010" зиёда аз 181 га боғи нав бунёд карда шуд.
Бунёди боғу токзорҳои нав аз рӯи намуд таи солҳои 2006-2010
+--+---------------+------+----------------------------+-------------ҷ
| |Номгӯи ниҳолҳо |Воҳиди| солҳо |Бунёди боғ ва|
| |аз рӯи намудаш |ченак +-----+-----+----+-----+-----+ токзор дар|
| | | |2006 |2007 |2008| 2009|2010 | соли 2011 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
|1.|Ҳамагӣ ниҳолҳои| | | | | | | |
| | бисёрсола |га |353 |205 |83 |18 |189,5|181 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
| | аз он обӣ |га |259 |157,4|64 |16 |168,5|153,5 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
|а)|Тухмакдор |га |126 |77 |39 |5 |88 |57 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
| |аз он обӣ |га |99,3 |51,5 |30 |5 |81 |56 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
|б)|Донадор |га |124 |78 |44 |13 |95,5 |109,5 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
| |аз он обӣ |га |84,7 |58,9 |34 |11 |82,5 |96 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
|в)|Мағздор |га |25 | | | | 2 | 13 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
| |аз он обӣ |га |6 | | | | 1 | |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
|г)|Субтропикӣ |га |78 |50 | | |4 | 1 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
| |аз он обӣ |га | 69 |47 | | |4 | 1 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
|д)|Ситрусӣ |га | | | | | |0,5 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
| |аз он обӣ |га | | | | | |0,5 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
|2 | Токзор |га |227 |410 |98 |78 |81 |124,4 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
| |аз он обӣ |га |32 |112 |27 |13 |57 |100,9 |
+--+---------------+------+-----+-----+----+-----+-----+-------------+
Солҳои охир майдони аксари боғҳои ноҳия аз сабаби нагузаронидани чорабиниҳои агротехникӣ, бахусус коркарди кимёвӣ ба муқобили касалиҳо ва ҳашароти зараррасон, қариб ба ҳолати нестӣ омода расидаанд. Сабаби асосии пастшавии ҳосил низ дар ҳамин мебошад. Давраи авҷи касалиҳо ва инкишофи ҳашароти зараррасон вобаста аз шароити иқлими маҳал ва хусусияти биологии он, ки ба сабзиши дарахтон зарар меоварад, гуногун мегузарад. Бинобар ин дар ин самт лозим аст, ки дар минтақа гурӯҳи махсуси пешгӯӣ оид ба паҳншавии ҳашарот ташкил намуда, фаъолияти нуқтаҳои муҳофизати растаниҳо барқарор гардад.
Дуруст ба роҳ мондани муҳофизати боғот аз касалиҳо ва ҳашароти зараррасон боиси баланд шудани ҳосилнокӣ ва зиёд шудани истеҳсоли мева дар ноҳия мешавад. Талаботи имрӯзаи бозори дохилию берунӣ тақозо менамояд, ки маҳсулоти дорои сифати баланд ва аз ҷиҳати экологӣ тоза истеҳсол карда шавад. Бинобар ин зарурати ҳифзи маҳсулоти кишоварзӣ бо истифодаи усулҳои агротехникӣ, механикӣ, биологӣ ва кимиёвӣ ҷиҳати истеҳсоли маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ тозаи ба талаботи бозори дохилию берунӣ ҷавобгӯ ба миён меояд.
Системаи обёрӣ. Обёрӣ ва беҳтар намудани ҳолати мелиоративии заминҳо яке аз мушкилиҳои ҷойдоштаи соҳаи кишоварзии ноҳия аст. Ҳалли мушкилоти мазкур метавонад ба болоравии ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ ва бо кори доимӣ таъмин намудани аҳолӣ мусоидат намояд.
Дар ноҳия зиёда 951 га замин тавассути 38 пойгоҳи обкашӣ обёрӣ карда мешавад, ки 5-тои он дар ҳолати корношоям қарор дорад. Умуман, аз сабаби кӯҳнаву фарсуда шудани пойгоҳҳои обкашӣ бисёр вақт дар давраи нашъунамои зироатҳо нарасидани оби полезӣ (аз ҳама бештар дар хоҷагии деҳқонии "Шараф"-и Ҷамоати деҳоти "Хонақоҳ" 105 гектар замини обӣ ва дар ҷамоатҳои деҳоти "Ҳисор" ва "Ориен" 231 гектар замини корам бо обӣ) ба назар мерасад.
Ҳолати пойгоҳҳои обкашии ноҳия
+--+-------------Т--+-------+----------+-----------+-----------------ҷ
|№ |Номгӯи ҷамоатҳо | Ҳамагӣ|Омодаи кор|Таъмирталаб|Миқдори заминҳои |
| | | | | |обёришаванда, га |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|1 |ҷ/д Навобод |1 |1 |- |14 |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|2 |ҷ/д Қарамкул |2 |2 |- |32 |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|3 |ч/д Мирзо Ризо |- |- |- |- |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|4 |ҷ/д Ҳисор |11 |10 |1 |345 |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|5 |ҷ/д Дурбат |2 |2 |- |13 |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|6 |ҷ/д Хонақо |9 |7 |2 |409 |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|7 |ҷ/д Хонақои куҳӣ| - | - |- |- |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|8 |ҷ/д Ориён |5 |5 |55 |9 |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|9 | ҷ/д Деҳқонобод |6 |4 |2 |38 |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|10|ҷ/д Алмосӣ |- |- |- |- |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|11|ҷ/ш Шарора |2 |2 |- |45 |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
|12|ҷ/ш Ҳисор |- |- |- | |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
| |Ҳамагӣ дар ноҳия|38 |33 |5 |951 |
+--+----------------+-------+----------+-----------+-----------------+
Дар ҳолати пурра фаъолият намудани пойгоҳҳои обкашӣ ва дуруст ба роҳ мондани системаи обёрии заминҳо имконияти афзоиши ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ дар ноҳия аз ҳисоби кишти такрорӣ мавҷуд аст.
Дар ноҳия 1400 га замин дар ҳолати ғайриқаноатбахши мелиоративӣ қарор дорад, ки барои беҳтар намудани ин заминҳо тибқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 октябри соли 2009, №612 "Доир ба тадбирҳои беҳтар намудани вазъи мелиоративии заминҳои обёришавандаи кишоварзии Ҷумҳурии Точикистон барои солҳои 2010-2014" аз ҳисоби пардохти ҳаққи хизмати обрасонӣ, буҷети ҷумҳуриявӣ ва маҳаллӣ 980,0 ҳазор сомонӣ пешбинӣ шудааст.
Дар заминҳои ҳудуди ҷамоатҳои "Қалъаи Ҳисор" ва "Ориён" сатҳи оби зеризаминӣ боло рафта, қисми заминҳои корам аз фаъолияти кишоварзӣ бозмондаанд.
Чорводорӣ. Чорводорӣ дар баробари дигар соҳаҳо яке аз бахшҳои асосии кишоварзии ноҳия буда, вазни қиёсии он дар маҷмӯи маҳсулоти кишоварзии ноҳия 28 фоизро ташкил медиҳад. Соли 2010 хоҷагиҳои кишоварзии ноҳия 80,2 млн. сомонӣ маҳсулот истеҳсол намуданд, ки 75 фоизи он ба хоҷагиҳои хонагӣ, 22 фоиз ба хоҷагиҳои деҳқонӣ ва 3 фоиз ба бахши ҷамъиятӣ рост меояд. Маҳсулоти чорводорӣ қариб 4 фоизи ҳаҷми умумии маҳсулоти ҷумҳуриро ташкил медиҳад. Парвариши чорво дар ноҳия бештар дар хоҷагиҳои хонагӣ ба роҳ монда шудааст. Дар солҳои охир истеҳсоли маҳсулоти чорводорӣ (ба истиснои пилла, тухм ва асал) тамоюли болоравӣ дошта, гӯшт 7,4%, шир 12,7%, пашм 3,4 маротиба ва асал 70.0% афзоиш ёфтааст.
Хаҷми истеҳсоли маҳсулоти чорводорӣ дар солҳои 2008-2010
+-------------------+----------+---------------------------------------ҷ
|Номгӯи маҳсулот | Воҳиди | Солҳо |
| | ченак +-----------+-------------+-------------+
| | | 2008 | 2009 | 2010 |
+-------------------+----------+-----------+-------------+-------------+
|Гӯшт бо вазни зинда| тонна |4342 | 4100 | 4664 |
+-------------------+----------+-----------+-------------+-------------+
|Шир | тонна |19418 | 20376 | 21897 |
+-------------------+----------+-----------+-------------+-------------+
|Тухм |ҳаз. дона |3398 | 863 | 954 |
+-------------------+----------+-----------+-------------+-------------+
|Пилла |тонна |44 | 40,0 | 39 |
+-------------------+----------+-----------+-------------+-------------+
|Асал |тонна |27 | 32 | 22 |
+-------------------+----------+-----------+-------------+-------------+
|Пашм |тонна |13 | 22 | 45 |
+-------------------+----------+-----------+-------------+-------------+
Вусъат бахшидан ба рушди соҳаи чорводорӣ, пеш аз ҳама ба заминаи зотпарварии соҳа барои таъмини амнияти озуқавории кишвар ва амалигардонии Стратегияи паст кардани сатҳи камбизоатӣ аҳамияти беандоза дорад, ки яке аз он афзун гардонидани истеҳсоли гӯшт, шир. тухм ва таъмини ниёзи мардум бо сафедаи маҳсулоти чорво мебошад.
Аз рӯи маълумоти расмии оморӣ дар ноҳия то 1 январи соли 2011 ҳамагӣ 146300 ҳазор сар чорво ба қайд гирифта шудааст.
Саршумори чорво дар солҳои 2008-2010 (ҳаз. сар)
+-------------+---------------------------------------------ҷ
| | Солҳо |
| +----------------------+----------------------+
| | 2008 | 2009 |
| Номгӯй +-----+-----+-----+----+-----+-----+-----+----+
| |Ҳама-|хоҷа-|хоҷа-|Бах-|Ҳама-|хоҷа-|хоҷа-|Бах-|
| |гӣ |гиҳои|гии |ши |гӣ |гиҳои|гии |ши |
| | |деҳ- |хона-|дав-| |деҳ- |хона-|дав-|
| | |қонӣ |вода |латӣ| |қонӣ |вода |латӣ|
+-------------+-----+-----+-----+----+-----+-----+-----+----+
|Чорвои калони| | | | | | | | |
|шохдор |60,3 |0,7 | 54,7| 4,9| 59,8| 0,4 | 55,1| 4,3|
+-------------+-----+-----+-----+----+-----+-----+-----+----+
|аз он ҷумла | | | | | | | | |
|модагов |29,4 |0,2 | 27,5| 1,7| 30,0| 0,2 | 28,3| 1,5|
+-------------+-----+-----+-----+----+-----+-----+-----+----+
|Бузу гӯсфанд |96,2 |11,5 | 80,1| 4,6| 81,4| 9,5 | 68,2| 3,7|
+-------------+-----+-----+-----+----+-----+-----+-----+----+
|Асп |4,0 | 0,8 | 2,6 | 0,6| 4,2 | 1,9 | 1.8 | 0,5|
+-------------+-----+-----+-----+----+-----+-----+-----+----+
|Парранда |39,5 | - | 39,5| - | 44,8| - | 44,8| - |
+-------------+-----+-----+-----+----+-----+-----+-----+----+
|Занбӯри асал | | | | | | | | |
| (оила) |4,0 |0,3 | 3,6 | 0,1| 4,2 | 4,0 | 0,1| 0,1|
+-------------+-----+-----+-----+----+-----+-----+-----+----+
давоми таблитса |
+-----------------------------------------------------------+
|
+----------------------ҷ
| Солҳо |
+----------------------+
| 2010 |
+-----+-----+-----+----+
|Ҳама-|хоҷа-|хоҷа-|Бах-|
|гӣ |гиҳои|гии |ши |
| |деҳ- |хона-|дав-|
| |қонӣ |вода |латӣ|
+-----+-----+-----+----+
| | | | |
| 62,3| 0,4 | 57,5|4,4 |
+-----+-----+-----+----+
| | | | |
| 33,0| 0,1 | 31,4|1,5 |
+-----+-----+-----+----+
| 84,0| 12,4| 66,5|5,1 |
+-----+-----+-----+----+
| 5,0 | 0,2 | 4,3 | 0,5|
+-----+-----+-----+----+
| 54,6| - | 54,6| - |
+-----+-----+-----+----+
| | | | |
| 5,0 | 0,2 | 4,7 | 0,1|
+-----+-----+-----+----+
Дар ноҳия қариб 84,7% саршумори чорво ба аҳолӣ, 8,7 фоиз ба хоҷагии деҳқонӣ ва 6,6% ба бахши давлатӣ рост меояд. Дар ноҳияи Ҳисор 2 хоҷагиҳои зотпарварӣ мавҷуд аст. Барои хушзот намудани чорво дар 7 хоҷагӣ нуқтаи бордоркунии сунъӣ ташкил шудааст ва дар хоҷагии "Латиф Муродов" бошад, 70 фоизи чорво сунъӣ бордор карда мешавад.
Дар ноҳияи Ҳисор барои рушд додани соҳаи чорводорӣ ва ташкили базаи хӯроки он шароити хуб мавҷуд бошад ҳам (45%-н майдони умумии заминҳои кишоварзиро (52519 га) чарогоҳ ташкил мекунад), вале чарогоҳҳо самаранок истифода бурда намешаванд. Аз 23 хоҷагие, ки ба чорводорӣ машғул аст, танҳо ба 8 хоҷагӣ чарогоҳи зимистонаю тобистона вобаста шудааст ва нигоҳубини чорво дар чарогоҳи тобистона ҳамагӣ ду-се моҳ давом мекунад. Дигар хоҷагиҳо бошанд, ба чарогоҳ дастрасӣ надоранд. Барои бартараф намудани мушкилоти ҷойдошта ва рушди минбаъдаи соҳаи чорподорӣ дар оянда ҳангоми азнавтақсимкунии чарогоҳҳо саршумори чорворо дар хоҷагиҳо ба ҳисоб гирифтан зарур аст.
Мушкилоти асосӣ барои хоҷагиҳои чорводор набудани корхонаҳои хурди коркарди маҳсулоти ширӣ аст. Таъсис додани корхонаи коркарди маҳсулоти ширӣ, бо дарназардошти истифода аз манбаи мавҷудаи ашёи хоми маҳаллӣ, яке аз самтҳои асосии Барнома дар ояндаи наздик аст. Ба роҳ мондани коркарди маҳсулоти чорводорӣ дар таъмин намудани аҳолӣ бо чойҳои нави корӣ ва паст кардани сатҳи камбизоатӣ дар ноҳия мусоидат хоҳад намуд.
Коркарди пӯст ва пашм. Рушди соҳаи коркарди ашёи чорво (пӯст ва пашм) бо дарназардошти истифода аз манбаи мавҷудаи ашёи маҳаллӣ, ҷиҳати ганӣ гардонидани буҷети маҳаллӣ, таъмини бозори дохилӣ ва баланд бардоштани истеҳсоли содиротии ноҳия, ташкили ҷойҳои нави корӣ, ки барои паст кардани сатҳи камбизоатӣ мусоидат менамояд, аҳамияти иқтисодӣ дорад.
Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки миқдори зиёди пӯсту пашм аз сабаби набудани нуқтаҳои қабул ва коркард нашудан бекор монда, дар бисёр маврид партофта мешаванд.
Барои дар оянда самаранок истифода бурдани пӯсту пашм дар сатҳи миллӣ "Барномаи коркарди пурраи ашёи хоми чорво (пӯст ва пашм) дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2015" ба тавсиб расидааст, ки дар доираи он ташкили нуқтаҳои ҷамъоварии ашёи хоми чорво (пӯст ва пашм) тӯли солҳои 2009-2015, зиёд кардани истеҳсол ва ҷамъоварии ашёи хоми чорво дар ноҳияҳои чорводории ҷумҳурӣ аз ҳисоби маблағҳои буҷети маҳаллӣ, ҷалби сармояи хориҷӣ, Иттифоқи "Тоҷикматлубот" дар назар дошта шудааст. Тайи 20 соли охир дар ноҳия ҷамъоварии пӯсту пашм ба роҳ монда нашудааст, ки ин бар зарари хоҷагиҳои чорводор мебошад.
Занбӯри асалпарварӣ. Занбӯри асалпарварӣ яке аз соҳаҳои камхарҷу сердаромади соҳаи кишоварзӣ мебошад. Шароити иқлимии ноҳияи Ҳисор барои инкишофи соҳаи занбӯрпарварӣ хело мусоид аст. Захираҳои мавҷудаи растаниҳои шаҳддиҳандаи ноҳия имкон медиҳад, ки шумораи оилаи занбӯри асал зиёд карда шуда, истеҳсоли он дучанд карда шавад. Солҳои охир соҳаи мазкур дар ноҳияи рушд ёфта, истеҳсоли он тадриҷан (ба истиснои соли 2010) зиёд шудааст. Тӯли панҷ соли охир оилаи занбӯри асал 11% афзоиш ёфта, истеҳсоли он ба 22 тонна расонида шудааст. Аз сабаби боришоти зиёд, бахусус хокбориш ва тағйирёбии иқлим, таи ду соли охир истеҳсоли асал дар ноҳия коҳиш ёфт. Зиёд намудани истеҳсоли асал дар панҷ соли оянда яке аз самтҳои асосии Барнома аст.
Пиллапарварӣ. Дар баробари дигар соҳаҳо кирмакпарварӣ низ дар ноҳия ба роҳ монда шудааст. Кирмакпарварӣ яке аз соҳаҳои қадимтарини кишоварзӣ ба ҳисоб рафта, аз бахшҳои тутпарварӣ, истеҳсоли тухми кирмак, пилла ва коркарди аввалияи он иборат аст. Мутаассифона, бинобар паст будани сифати тухми кирмаки ватанӣ ва надодани ҳосили дилхоҳ солҳои охир сармоягузорон аз истифода ва парвариши он даст кашиданд. Сабаби кам кардани парвариш ва истеҳсоли пилла дар ноҳия ин коҳиш ёфтани заминаи хӯроки кирмак, сари вақт тақсим карда дода нашудани кирмаки зиндашуда, таҷдиди хоҷагиҳои калон ба хоҷагиҳои хурди деҳқонӣ, мавҷуд набудани парваришгоҳхои махсус ва дигар омилҳо мебошад.
Рушди минбаъдаи соҳаи кирмакпарварӣ ба таҳкими базаи хӯроки кирмак вобаста аст. Аз рӯи маълумоти расмӣ дар ноҳия 177 гектар тутзор мавҷуд аст, ки барои рушди минбаъдаи соҳаи кирмакпарварӣ базаи хӯрока шуда метавонад. Ҳамзамон дар доираи "Барномаи рушди соҳаи кирмакпарварӣ ва коркарди пилла дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2012-2020" таи солҳои 2012-2016 шинонидани 87 ҳазор беҳ ниҳоли тут ва бунёди 23,3 га майдони тутзор дар назар аст.
Бо мақсади қонеъ гардонидани эхтиёҷоти саноат бо ашёи хом ва зиёд намудани иқтидори содиротии ноҳия, вазъи соҳаи кирмакпарвариро беҳтар намуда, мушкилоти ҷойдоштаи соҳаро бояд бартараф намуд. Миқдори истеҳсоли пилла мувофиқи нақшаи "Барномаи рушди соҳаи кирмакпарварӣ ва коркарди пилла дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2012-2020" дар ноҳияи Ҳисор то соли 2016 ба 36 тонна ва то соли 2020-ум ба 48 тонна расонида мешавад.
Тибқи Барномаи мазкур дар хоҷагиҳои кирмакпарвар сохтани хонаҳои кирмакпарварӣ ва парваришгоҳҳои ғунҷоишашон аз 3 то 5 қуттӣ ба нақша гирифта шудааст.
Байторӣ. Рушди соҳаҳои чорводорӣ, асалпарварӣ ва паррандапарварӣ аз хадамоти сифатноки байторӣ ҷиҳати сари вақт пешгирӣ намудани касалиҳои сирояткунанда вабастагӣ дорад. Дар ноҳия шаш минтақаи байторӣ фаъолият дорад ва ҳамагӣ дар як минтақа бинои байторӣ мавҷуд аст.
Байни чорвои ноҳия ҳолатҳои алоҳидаи касалиҳои карасон (эмкор), зардкасал (лентоспироз), ҳорӣ (бешенство), вабои сумдарди ҳайвонот ва дигар касалиҳо дар байни чорвои калон ва моли майда, ҳамзамон вабои мурғҳои хонагӣ (псевдочума) ба мушоҳида мерасад. Маводи биологии пешгирии касалиҳои сирояткунанда: сӯхтанӣ -100%, вабои сумдард 18 %, гули моли майда 10-15 %, барои ташхиси касалии сил туберкулини ППД-100 %, ваксинаи пешгирии буғумдарди чорвои калони шохдор 100 % аз ҳисоби маблағҳои эпизоотии ҷумҳурӣ ҷудо карда мешавад.
Мушкилоти асосие, ки дар ин самт ба мушоҳида мерасад, ин пеш аз ҳама набудани таҷҳизот ва техникаҳои замонавӣ, мутахассисони баландихтисос, баланд будани нархи доруворӣ, мушкил будани дастраснамоии доруворӣ ва ваксинаҳо мебошад. Барои беҳтар намудани зотнокӣ, маҳсулнокӣ ва солим нигоҳ доштани чорвои зотӣ аз бордоркунии сунъӣ бо ваксинаи тейлериоз таъмин намудани хоҷагиҳои чорводор лозим аст, вале хоҷагиҳои чорводори ноҳия ба ин ваксина пурра таъмин нестанд ва ин ваксина аз дигар давлатҳо оварда мешавад.
Барои дар сатҳи баланд ба роҳ мондани хизматрасонии байторӣ, роҳ надодан ба талафшавии чорво ва парранда аз ҳисоби касалиҳои гузаранда, инвазионӣ, паразитӣ ва хунӣ дар байни чорвои ҷамъиятӣ ва шахсӣ корҳои зиёдеро ба анҷом расонидан зарур аст. Ташкил намудани ҷойҳои махсус барои забҳ (ҷиҳати нест кардани хуну дигар партовҳои нолозим), гӯронидан ва сӯзонидани чорвои талафётаи шубҳаноки дорои касалии сироятӣ (яма бекри) ва дар ин замина нигоҳ доштани тозагӣ аз ифлосшавии муҳити атроф яке аз самтҳои асосии Барнома дар панҷ соли оянда мебошад. Дар ҷамоатҳои ноҳия барои безарар гардонидани чорвои фавтида ҷои махсус (яма бекри) вуҷуд надорад.
Маҳдуд будани маблағгузорӣ ба соҳаи мазкур имконият намедиҳад, ки мушкилоти бамиёномада вобаста ба пешгирии касалиҳои сирояткунанда дар байни чорвои ҷамъиятӣ ва шахсӣ, беҳтарсозии насли чорво, ташвиқу тарғиби таҷрибаҳои пешқадам ва дар амал татбиқ намудани дастовардҳои илмии соҳаи байторӣ чораҳои саривақтӣ андешида шавад.
Мушкилиҳои соҳа:
- фарсуда ва корношоям гаштани техникаҳои мавҷуда(446 техника) дар хоҷагиҳои кишоварзӣ, набудани заминаи моддию техникӣ ва техникаи ҳозиразамон;
- сари вақт таъмин нагардидани тухмии хушсифат, баланд шудани нархи сӯзишворӣ, нуриҳои минералӣ, заҳрхимикатҳо ва дигар тарифҳои хадамотӣ;
- маҳдуд будани дастрасии хоҷагиҳои фермерӣ ба қарзҳои камфоизу дарозмӯҳлат;
- паст будани хизматрасониҳо ва ҳолати бади инфрасохтор дар хоҷагии кишоварзӣ бахусус дар системаи таъминоти нокифоя бо оби полезӣ ва роҳҳои маҳаллӣ;
- қарздор будани хоҷагиҳои деҳқонӣ;
- дастгирӣ накардани тасмимгирии деҳқонон ҷиҳати истеҳсоли маҳсулот;
- набудани кафолати озод барои хоҷагиҳои деҳқонӣ дар интихоби кишти зироат ва дастгирӣ накардани тасмимгирии деҳқонон ҷиҳати истеҳсоли маҳсулот;
- набудани корхонаҳои коркарди маҳсулоти мева, сабзавот ва ширию гӯштӣ;
- аз фаъолият бозмондани 5 пойгоҳи обкашӣ ва бо оби полезӣ таъмин набудани 951 га замини обӣ;
- бад шудани ҳолати мелиоративии заминҳо, фарсуда гардидани системаи ирригатсионӣ;
- баланд шудани сатҳи оби зерзаминӣ дар ҷамоатҳои "Ҳисор" ва "Ориён";
- риоя накардани қоидаҳои агротехникӣ ва истифода набурдани системаи киштгардон;
- паст шудани ҳосилнокии зироатҳо;
- зиёд шудани ҳашароти зараррасон ва касалиҳои гуногун ва дастрас набудани маводи дорувории заҳрхимикатҳо барои тоза намудани боғҳо;
- нобаробар тақсим кардани чарогоҳҳо байни хоҷагиҳои чорводор;
- набудани бинои байторӣ дар сатҳи ҷамоатҳо ва хизматрасонии пасти байторӣ;
- набудани нуқтаҳои қабули пӯсту пашм ва коркарди он;
- таъмин набудани хоҷагиҳои чорводор бо ваксинаҳо;
- набудани ҷойҳои махсуси забҳи чорво ва ҷоҳҳои махсус барои безараргардонӣ аз касалиҳои сирояткунанда.
2.2. САНОАТ
Соҳаи саноат яке аз самтҳои афзалиятноки ноҳияи Ҳисор дар панҷ соли оянда аст. Корхонаҳои саноатии ноҳия ба истеҳсоли масолеҳи сохтмонӣ, хӯрокворӣ ва коркарди маҳсулоти кишоварзӣ махсус гардонида шудаанд.
Нақши соҳаи саноат дар иқтисодиёт. Аз рӯи маълумоти расмии оморӣ дар се соли охир ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ 43% афзуда, аз ин ҳисоб ба буҷети маҳаллӣ 2648,3 ҳазор сомонӣ маблағ ворид шудааст. Дар корхонаҳои саноатии ноҳия 2000-2500 нафар коргар фаъолият дошта, музди миёнаи маоши онҳо 248,3 сомониро ташкил медиҳад.
Дар ноҳия шумораи корхонаҳои саноати зиёд шуда бошад ҳам, вале на ҳамаи онҳо бо иқтидори пурра фаъолият доранд. Сабаби ин набудани технологияи нав, кӯҳнаю фарсуда гардидани технологияи мавҷуда дар муқоиса бо технологияи пешрафта, зиёд шудани хароҷоти иқтисодӣ ва паст шудани фоидаи иқтисодии корхонаҳо аст.
Дар ноҳия 12 корхонаи хурди истеҳсоли хишт ( иқтидори истеҳсоли онҳо дар як сол зиёда аз 18 млн. хишти пухта) ва 4 корхонаи истеҳсоли маводи инертӣ (истеҳсоли қуму шағал) бо технологияи нав бунёд гардидааст. Дар истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ ҳиссаи корхонаҳои сохтмонӣ 57 фоиз ва корхонаҳои хӯрокворӣ 37 фоизро ташкил медиҳад.
Ҳолати корхонаҳои саноатии ноҳияи Ҳисор дар соли 2010
Ниг. ба замима
Корхонаҳои хӯроквории ноҳия афшура, нӯшокиҳои ғайриспиртӣ, обҳои маъданӣ, машрубот (арақ, оби ҷав, май), орд ва нон истеҳсол мекунанд. Давоми солҳои 2012-2015 бунёди ҶДММ "Кобинати металлургии тоҷикӣ-хитой" дар асоси ашёи хоми маҳаллӣ ва дар заминаи корхонаи ҶДММ "АЛМ" корхонаи ресандагию рангуборкунӣ дар назар аст. Дар корхонаи металлургӣ асосан истеҳсоли маҳсулоти металлӣ, ба монанди арматураи сохтмонӣ, кунҷакҳо (уголок), швелерҳо, чоркунҷаҳо ва дигар маҳсулоти металлӣ ба роҳ монда, дар марҳилаи аввал аз пораву партовҳои металлҳои сиёҳ истеҳсоли 120 то 150 ҳазор тонна маҳсулоти металлӣ дар як сол ба нақша гирифта шуда, 500 ҷойи нави корӣ таъсис дода мешавад. Дар марҳилаи дуюм коркади маъдан ба роҳ монда шуда, 1000 коргар ба кори доимӣ таъмин карда мешавад ва иқтидори истеҳсолии корхона ба 400 ҳазор тонна маҳсулоти металлӣ расонида мешавад.
Мушкилиҳои соҳаи саноати хӯрокворӣ (бахусус истеҳсоли обҳои ранга ва афшӯраҳо) аз ин инҳо иборат аст:
- паст будани сифати маҳсулоти истеҳсолшуда ва рақобатнопазирии онҳо дар бозор;
- баланд шудани арзиши аслии маҳсулот (аз ҳисоби баланд шудани нархи ашёи хом, аз ҷумла капсулаҳо барои истеҳсоли зарфи обҳои нӯшокӣ, консентратҳо, қувваи барқ, паст шудани даромаднокии корхонаҳо, бахусус дар ҶДММ "Тоҷик кедр", ҶДММ "Саъд");
- маҳдудияти қувваи барқ, гази табиӣ ва дигар ашёи хоми воридшаванда.
Ҳадафи асосии соҳаи саноат дар панҷ соли оянда баланд бардоштани сифати маҳсулоти истеҳсолшавандаи саноатӣ тавассути ҷорӣ намудани технологияҳои пешрафта ва дар ин замина таъсис додани ҷойҳои нави корӣ мебошад.
2.3. СОҲИБКОРИИ ХУРД ВА МИЁНА
Нақши соҳибкории хурд ва миёна дар иқтисодиёти маҳаллӣ. Соҳибкории хурду миёна (СХМ) соҳаи афзалиятнок барои ноҳия буда, дар рушди иқтисодиёти ноҳия нақши муҳим мебозад. Дар ноҳия фаъолияти соҳибкории хурду миёна афзоиш ёфта, қисми зиёди соҳибкорон бо тиҷорат машғул мебошанд.
СХМ дар таъмин намудани аҳолӣ бо ҷои кори доимӣ мусоидат намуда, 49 фоизи бо кор таъминшудагон дар ин соҳа фаъолият доранд.
Нақши СХМ дар таъмини ҷои корӣ аз рӯи соҳаҳо
+----------+------------------------+------------+-------------------ҷ
|Соҳаҳои |Шумораи субъектҳои | Шуғли аҳолӣ|Воридоти андозҳо |
|иқтисодиёт|ба қайд гирифташудаи СХМ+------+-----+ба буҷети ноҳия |
| +-------+----------------+ Шумо-|%-аз +-----------+-------+
| |Шахсони| Шахсони воқеӣ | раи |шуғли|Ҳазор |%-аз |
| |ҳуқуқӣ:+------+---------+ҷойҳои|умумӣ|сомонӣ |ҳаҷми |
| | | СИ |Патентдор| корӣ| | |умумии |
| | | | | | | |андоз- |
| | | | | | | |ҳои СХМ|
+----------+-------+------+---------+------+-----+-----------+-------+
|Кишоварзӣ |56 |1269 | |57704 |43% |5918284 |11% |
+----------+-------+------+---------+------+-----+-----------+-------+
|Саноат |38 |10 | |1069 |1% |2648270 |5% |
+----------+-------+------+---------+------+-----+-----------+-------+
|Сохтмон |8 | | |337 |0,25%|3618097 |7% |
+----------+-------+------+---------+------+-----+-----------+-------+
|Савдои | | | | | | | |
|яклухт | | | | | | | |
|ва чакана |340 |800 |1372 |5000 |3,75%|24712427,53| 48% |
+----------+-------+------+---------+------+-----+-----------+-------+
|Хизматра- | | | | | | | |
|сонӣ |9 |40 |615 |822 |0,6% |3353874,67 | 7% |
+----------+-------+------+---------+------+-----+-----------+-------+
|Дигар | | | | | | | |
|соҳаҳо |157 |62 | |595 |0,4% |11266824,8 | 22% |
+----------+-------+------+---------+------+-----+-----------+-------+
|Ҷамъ |608 |2181 |1987 |65527 |49% |51547778 |100% |
+----------+-------+------+---------+------+-----+-----------+-------+
Маълумоти расмӣ нишон медиҳад, ки 85 фоизи даромади буҷети ноҳия аз ҳисоби соҳибкорон мебошад. Ҷиҳати ғанӣ гардонидани буҷет шароити мусоиди инвеститсионӣ дар ноҳия ташкил намуда, шумораи соҳибкорони ба истеҳсоли мол машғулбударо зиёд намудан лозим аст (ҳоло бештари соҳибкорон дар ноҳия ба хариду фурӯш машғуланд).
Омилҳои асосие, ки ба рушди СХМ дар ноҳия таъсири манфӣ мерасонанд, набудани маркази муосири маркетинг ва менеҷменти иқтисодӣ дар ноҳия; нисбатан паст будани донишу таҷриба оид ба ташкили бизнес ва идоракунии он, бахусус дар байни соҳибкорони ҷавон; нокифоягии дастгирии давлатӣ ва ҳавасмандии СХМ; фоизи баланди андозҳо ва номукаммалии қонунгузории андоз; мавҷуд набудани ассотсиатсияи соҳибкорони ноҳия; набудани Шӯрои рушди ноҳия; ҳаҷми нокифояи сармояи шахсии соҳибкорон; фоизи баланди қарзҳои бонкӣ ва мӯҳлати кӯтоҳи он; фарсудагии коммуникатсияҳои мавҷуда; тарифҳои баланд, маҳдудияти қувваи барқ дар корхонаҳои истеҳсолӣ, бахусус дар фасли зимистон, мебошанд.
Барои рушди СХМ ва беҳтар намудани сифати зиндагии мардум дар панҷ соли оянда корҳои зеринро ба сомон расонидан лозим_аст: ташкил намудани муассисаҳои хусусӣ дар соҳаҳои маориф ва тандурустӣ; ташкили муассисаи хусусии томактабӣ; ташкили маркази муосири менеҷмент ва маркетинг; баргузор намудани курсҳои омӯзишӣ оид ба рушди бизнес ва омӯзиши (конъюнктураи тағйирёбанда) бозор; истеҳсоли маҳсулоти рақобатпазир; таъсис додани маркази ягонаи логистикӣ дар ноҳия; созмон додани нуқтаҳои лизингии техникаи кишоварзӣ ва технологияи пешрафтаи саноатӣ ва дастгирии давлатии СХМ.
Хизматрасонӣ барои рушди бизнес. Дар ноҳияи Ҳисор 6 филиали бонкҳои тиҷоратӣ ва 4 филиали ташкилотҳои қарздиҳии хурд фаъолият мекунанд. Дар соли 2010 тавассути бонкҳо барои дастгирии рушди соҳибкорӣ ба маблағи 72,0 млн. сомонӣ, новобаста аз фоизи баланд, қарз дода шудааст.
Миқдори маблағҳои қарзии ба СХМ додашуда (ҳазор сомонӣ)
+--------------------------------------------------------------------ҷ
| Қарзҳои дар соли 2010 додашуда |
+------------------+----------------------+--------------------------+
| | Бонкӣ | Қарзҳои хурд |
| +------------+---------+-----------+--------+-----+
| Соҳаҳо |Ҷамъ қарзҳо |Шумораи |Ҷамъ қарзҳо|Шумораи |Аз он|
| | |қарзҳои | |қарзҳои |ҷумла|
| | |додашуда | |додашуда|занҳо|
| | | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Агроинвестбонк |67619,2 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Кишоварзӣ |25588,8 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Соҳибкорӣ |11745,6 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Муҳоҷирати меҳнатӣ|30214,8 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Истеъмолӣ |70,0 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Амонатбанк | | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
| Кишоварзӣ |14255,0 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
| Соҳибкорӣ |79125,0 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Муҳоҷирати меҳнатӣ| 56,2 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Занбӯрпарварӣ |10000,0 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Чорводорӣ |13965,0 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Муаллимони ҷавон |39,8 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Таъмири хонаҳои | | | | | |
|истиқоматӣ |27,2 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Тоҷпромбонк | | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Кишоварзӣ |82,6 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Соҳибкорӣ |1287,1 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Истеҳсолӣ |25,1 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Хизматрасонӣ |180,7 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Илхомбонк | | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Кишоварзӣ |1273,7 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
ЖҚарзҳои ломбардӣ |74,1 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Муҳоҷирати меҳнатӣ|24,0 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Истеъмолӣ |1259,0 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Соҳибкорӣ |11700,7 | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|МЗФ Имон | | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|кишоварзӣ | | | 678,6 |167 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|истеҳсолот | | | 411,2 |81 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|нақлиёт | | | 331,0 |70 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Хӯроки умумӣ | | | 29,1 |9 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|хизматрасонӣ | | | 110,4 |31 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|савдо | | | 3090,2 |532 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Финка | | | | | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|кишоварзӣ | | | 57,6 |18 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|хизматрасонӣ | | | 368,9 |166 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|савдо | | | 1464,2 |485 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Чорводорӣ | | | 673,6 |175 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
|Ҷамъ: |268613,6 | |7214,8 |1734 | |
+------------------+------------+---------+-----------+--------+-----+
З.Соҳаи иҷтимоӣ
3.1. Тандурустӣ
Саломатии модар ва кӯдак: Тандурустӣ самти муҳими соҳаи иҷтимоии ноҳояи Ҳисор ба ҳисоб рафта, хадафи асосии он ба аҳолӣ дастрас намудани хизматрасонии хушсифати тиббӣ мебошад.
Таваллуд дар муассисаҳои тиббӣ ва хона, сатҳи фавти модар
+------------------------------+---------+-----------+---------------ҷ
| Нишондод | 2008 | 2009 | 2010 |
+------------------------------+---------+-----------+---------------+
|Ҳамагӣ таваллуд | 6333 | 6890 | 7087 |
+------------------------------+---------+-----------+---------------+
|Таваллуд дар муассисаҳои тиббӣ| 5663 | 6035 | 6112 |
+------------------------------+---------+-----------+---------------+
|Ба ҳисоби фоиз (%) | 89,4 | 87,6 | 86,3 |
+------------------------------+---------+-----------+---------------+
|Таваллуд дар хона | 670 | 855 | 970 |
+------------------------------+---------+-----------+---------------+
|Ба ҳисоби фоиз (%) | 10,6 | 12,4 | 13,4 |
+------------------------------+---------+-----------+---------------+
|Фавти модарон (барои 100 ҳаз. | | | |
|зиндатаваллуд) | 78,9 | 14,6 | 14,1 |
+------------------------------+---------+-----------+---------------+
|Шумораи занҳои қобили таваллуд| 53092 | 55590 | 59099 |
+------------------------------+---------+-----------+---------------+
Таҳлил нишон медиҳад, ки солҳои охир нишондиҳандаҳои солимии модарон дар ноҳия қаноатбахш мебошад. Беҳдошти солимии модарон пеш аз ҳама ба самарнок татбиқ намудани барномаҳои давлатӣ доир ба солимии репродуктивӣ, танзими оила ва фаъолияти мусоиди муассисаҳои КАТС, хизмати муташаккилонаи тиббӣ ба беморон ва кӯдакони хурдсол дар шароити хона (патронажный) ва тибби оилавӣ вобастагӣ дорад. Шумораи таваллуд дар хона се соли охир ба ҳисоби миёна 12,1% афзудааст. Сабаби ин дар масофаи дур ҷойгир будани таваллудхонаҳо, дастнорасии нақлиёт барои занони деҳоти дурдаст, дар минтақаҳои кӯҳӣ ҷойгир будани деҳаҳо, дар муҳоҷират қарор доштани сарварони қисме аз оилаҳо ва камбизоатии аҳолӣ мебошад. Бештари таваллудҳои дар хона рухдиҳанда бо иштироки момодояҳо гузаронида мешавад.
Камхунӣ ва норасоии йод дар организми занҳо баъди таваллуд
+----------------------------------------+-------+--------+----------ҷ
|Нишондод |2008 | 2009 | 2010 |
+----------------------------------------+-------+--------+----------+
|Шумораи занҳои ҳомила ва баъди таваллуд |6333 |6890 |7087 |
+----------------------------------------+-------+--------+----------+
|Камхунӣ |5212 |5595 |6310 |
+----------------------------------------+-------+--------+----------+
|Ба ҳисоби фоиз (%) |82,3 |81,2 |89,0 |
+----------------------------------------+-------+--------+----------+
|Гирифтори чоғар |3172 |3541 |3633 |
+----------------------------------------+-------+--------+----------+
|Ба ҳисоби фоиз (%) |50,1 |51,4 |51,3 |
+----------------------------------------+-------+--------+----------+
Таҳлил нишон медиҳад, ки солҳои охир нишондиҳандаҳои солимии модарон дар ноҳия қаноатбахш мебошад. Беҳдошти солимии модарон пеш аз ҳама ба самарнок татбиқ намудани барномаҳои давлатӣ доир ба солимии репродуктивӣ, танзими оила ва фаъолияти мусоиди муассисаҳои КАТС, хизмати муташаккилонаи тиббӣ ба беморон ва кӯдакони хурдсол дар шароити хона (патронажный) ва тибби оилавӣ вобастагӣ дорад. Шумораи таваллуд дар хона се соли охир ба ҳисоби миёна 12,1% афзудааст. Сабаби ин дар масофаи дур ҷойгир будани таваллудхонаҳо, дастнорасии нақлиёт барои занони деҳоти дурдаст, дар минтақаҳои кӯҳӣ ҷойгир будани деҳаҳо, дар муҳоҷират қарор доштани сарварони қисме аз оилаҳо ва камбизоатии аҳолӣ мебошад. Бештари таваллудҳои дар хона рухдиҳанда бо иштироки момодояҳо гузаронида мешавад.
Сатҳи фавти кӯдакон дар солҳои 2008-2010
+-------------------------------------------+-------+--------+-------ҷ
|Нишондод |2008 | 2009 | 2010|
+-------------------------------------------+-------+--------+-------+
|Фавти кӯдакони то 5-сола (аз рӯи 1000 з/т)| 19 | 26 | 19 |
+-------------------------------------------+-------+--------+-------+
|Ба ҳисоби фоиз ( %) | 3,4 | 4,3 | 2,7|
+-------------------------------------------+-------+--------+-------+
|Фавти кӯдакони то 1-сола (аз рӯи 1000 з/т) | 61 | 59 | 5 |
+-------------------------------------------+-------+--------+-------+
|Ба ҳисоби фоиз (%) | 9,6 | 8,7 | 0,7|
+-------------------------------------------+-------+--------+-------+
Пешгирӣ намудани бемориҳои кӯдакона ва беҳтар намудани хизматрасонии тиббӣ боиси коҳиш ёфтани фавти кӯдакони то 1-сола мебошад. Сабаби асосии фавти кӯдакони то яксола ва аз 1 то 5-сола дар ноҳия аз омилҳои зерин иборат аст:
- баланд будани нишондоди фавти перенаталӣ (0-6 рӯза) бинобар ғайриқаноатбахш будани солимии занҳои ҳомила;
- баланд будани бемориҳои роҳи нафас (гарчанде фаъолияти марказҳои ҳамбастагии бемориҳои кӯдакона ва эмкунӣ дуруст ба роҳ монда шудааст), паст будани маърифатнокии модарон ва шароити пасти иҷтимоии оилаҳои дурдасти кӯҳистон;
- фаъолияти номусоди муассисаҳои КАТС (аз сабаби нарасидани маблағ, нақлиёт, мутахассисон ва фарсудаю корношоям будани таҷҳизоти тиббию муоинавӣ, бино ва иншоотҳои соҳа);
- баланд будани бемориҳои радифӣ, аз ҷумла камғизогӣ, рахит, нуқсонҳои модарзодӣ, камхунӣ ва ғайраҳо. Кам аҳамият додани модарони ҷавон ба реҷаи ғизо ва ғизонокии хӯрока;
- зиёд будани никоҳҳои хешутаборӣ ба он оварда мерасонад, ки кӯдакон бо нуқсонҳои модарзод таваллуд мешаванд.
Бемориҳои сироятӣ. Ҳолати санитарию эпидемиологии ноҳия ба талабот ҷавогӯй нест ва ин боиси пайдоиши бемориҳои сироятӣ мегардад.
Динамикаи тамоюли бемориҳои сироятӣ
+-------------------------------------+-----------+--------+---------ҷ
|Бемориҳои сироятӣ | 2008 | 2009 | 2010 |
+-------------------------------------+-----------+--------+---------+
|Бемории сил | 202 | 198 | 213 |
+-------------------------------------+-----------+--------+---------+
|Промил (ба 100 ҳаз. аҳолӣ) | 85,3 | 81,5 | 85,8 |
+-------------------------------------+-----------+--------+---------+
|Газидан, оболудшавӣ, харошидан | | | |
|аз тарафи ҳайвонҳо | 729 | 1257 | 958 |
+-------------------------------------+-----------+--------+---------+
|Промил (ба 100 ҳаз. аҳолӣ) | 124,0 | 517,5 | 386,0 |
+-------------------------------------+-----------+--------+---------+
|Исҳоли хунин (Дизентерия) | 36 | 27 | 26 |
+-------------------------------------+-----------+--------+---------+
|Промил (ба 100 ҳаз. аҳолӣ) | 15,2 | 11,1 | 10,5 |
+-------------------------------------+-----------+--------+---------+
|Гелминтоз | 1480 | 979 | 749 |
+-------------------------------------+-----------+--------+---------+
|Промил (ба 100 ҳаз. аҳолӣ) | 625,3 | 403 | 301,8 |
+-------------------------------------+-----------+--------+---------+
|Ҳамагӣ аҳолӣ | 2 36700 | 24290| 248200|
| | | | |
+-------------------------------------+-----------+--------+---------+
Таҳлил нишон медиҳад, ки дар ноҳия шумораи нафарони гирифтори бемориҳои сироятӣ, аз ҷумла бемории сил, бемориҳои шадиди рӯдаву меъда, газидан, оболудшавӣ, харошидан аз тарафи ҳайвонҳо зиёд шудааст. Сабаби асосии болоравии бемориҳои сирояткунанда дар ноҳия номусоидии шароити санитарию эпидемиологӣ; дастрасӣ надоштани бештари аҳолии ноҳия ба оби безарар гардонидашудаи нӯшокӣ; дар ҳолати ғайрисанитарию эпидемиологӣ қарор доштани муассисаҳои таълимӣ, маишӣ ва хӯроки умумӣ; набудани партобгоҳҳо ва хадамоти коммуналӣ дар деҳот; паст будани маърифатнокии аҳолӣ доир ба масъалаҳои пешгирии бемориҳои сироятӣ; сатҳи баланди муҳоҷирати меҳнатии бурунмарзӣ; камбизоат будани аҳолӣ; гарон будани арзиши доруворӣ ва хизматрасонии тиббӣ мебошад.
Дар ноҳия шахсони гирифтори бемории ВНМО/БПНМ ва сироятҳои тавассути алоқаи ҷинсӣ интиқолёбанда ба назар мерасад. Аз як тараф ҳолати мазкур вобаста ба беҳтар шудани ташхиси сироятҳо бошад, аз тарафи дигар паст будани маърифатнокии муҳоҷирони меҳнатӣ доир ба масъалаҳои пешгирии бемориҳои зикршуда арзёбӣ мешавад.
Бемориҳои ғайрисироятӣ. Маълумоти расмӣ нишон медиҳад, ки дар ноҳия аҳолии гирифтори бемориҳои захми меъда, газаки меъда, сирози ҷигар, газаки шадиди шушҳо, газаки гурда, тарбод, бемориҳои ғадудҳои дарунӣ, камхунӣ ва бемории ишемияи дил солҳои охир, бахусус дар байни мухоҷирони меҳнатӣ афзоиш ёфтааст. Сабаби ин паст будани маърифатнокии аҳолӣ доир ба пешгирии бемориҳо, тарзи ҳаёти носолим, сари вақт муроҷиат накардан ба муассисаҳои тиббӣ, фаъолияти пасти хадамоти ёрии таъҷилӣ бинобар маҳдудияти маблағ, норасоии нақлиёти ёрии таъҷилӣ, арзиши гарони сӯзишворию равғанҳои молиданӣ, набудани алоқаи устувор бо деҳаҳои дурдаст, махдудияти барқ, сатҳи пасти камбизоатӣ ва паст будани сифати хизматрасонии тиббӣ аст.
Сохтори соҳаи тандурустӣ ва раванди ислоҳот. Системаи тандурустии ноҳияи Ҳисор аз муассисаҳои бистарикунонӣ ва КАТС иборат мебошад.
Муассисаҳои тиббии ноҳияи Ҳисор
+-----------------------------+--------------------------------------ҷ
|Сохтори шабакаҳои КАТС |Ҷамъ: 77 -муассисаҳои КАТС |
| - Маркази саломатии ноҳиявӣ| 1 |
| - Марказҳои саломатии деҳот| 34 |
| - Бунгоҳи саломатӣ | 41 |
| - Дармонгоҳи стоматологӣ | 1 |
|Муассисаҳои бистарикунонӣ | Ҷамъ: 8 |
+-----------------------------+--------------------------------------+
| | 1- беморхонаи марказӣ |
| | 2- беморхонаҳои минтақавӣ. |
| | 1- беморхонаи рақами №1. |
| | 2-таваллудхонаҳои минтақавӣ |
| | 1-Беморхонаи бемориҳои сил |
| | 1-Беморхонаи бемориҳои сироятии |
| | ноҳиявӣ |
|Марказҳои тиббии | 1-Назоратгоҳи бемориҳои сил. |
|махсусгардонидашуда | 1-Маркази бемориҳо" пӯст ва узвҳои |
| | таносул |
| | 1-Маркази солимии репродуктивӣ |
| | 1-Назоратгоҳи бемориҳои нашъамандӣ |
| | 1-Маркази тарзи ҳаёти солим |
| | 1-Маркази ҳамбастагии бемориҳои |
| | кӯдакон |
| | 1-Маркази пешгирӣ ва |
| | мубориза бар зидди ВНМО(СПИД). |
| Муассисаи давлатии нигаҳдори| 1-адад |
| санитарию эпидемиологӣ | |
| Ёрии таъҷилии тиббӣ | 1-адад |
+-----------------------------+--------------------------------------+
Барои беҳтар намудани хизматрасонии тиббӣ дар ноҳия як қатор мушкилоти инфрасохторӣ мавҷуданд, ки ҳалли онҳо дар панҷ соли оянда самти асосии Барномаи мазкур аст. Аз ҷумла:
- набудани ҷомашӯйхонаи беморхонаи марказии ноҳия (БМН);
- набудани автоклави мутамарказонидашуда;
- набудани шӯъбаи ҷарроҳии кӯдакона ва шӯъбаи бемориҳои қалб;
- набудани маблағ барои таъмири асосии беморхонаи марказии ноҳия, беморхонаҳои минтақавию рақамӣ;
- сохтмони беморхона дар Ҷамоати деҳоти "Ориён";
- ҷойгир будани 8 адад бунгоҳи тиббӣ дар вагон;
- таъмирталаб будани қисми зиёди марказҳои саломатӣ ва бунгоҳҳои тиббӣ;
- пайваст набудани бештари муассисаҳои тиббӣ ба хатҳои оби нӯшокӣ;
- фарсуда ва корношоям гардидани шабакаи гармидиҳии беморхонаҳои минтақавӣ ва рақамӣ;
- набудани таҷҳизоти муосир дар муассисаҳои тиббии ноҳия;
- маҳдудияти қувваи барқ.
Бо мақсади ҳамоҳангсозии фаъолияти муассисаҳои тиббӣ ва беҳтар намудани хизматрасонии тиббӣ ба аҳолӣ, тибқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 декабри соли 2009, №665 "Дар бораи таъсис додани шӯъба ва бахшҳои тандурустӣ дар мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии шаҳру ноҳияҳо" Шӯъбаи тандурастии ноҳия таъсис дода шуд, ки вазифаи он аз идоракунии ташкили хизматрасонии тиббӣ ва фармасевтӣ иборат аст.
Сатҳи маълумотнокии кормандони соҳаи тандурустӣ
+-----------------+---------+--------------+----------+--------------ҷ
|Муассисаҳои тиббӣ|Шумораи | Маълумоти |Маълумоти |Дигар |
| |кормандон| миёнаи махсус|олӣ |кормандон |
| | | | | |
+-----------------+---------+--------------+----------+--------------+
|Муассисаҳои КАТС|621 |354 |143 |124 |
+-----------------+---------+--------------+----------+--------------+
|Бо (%) ифодашуда |100% |56.3% |23,4% |20,3% |
+-----------------+---------+--------------+----------+--------------+
|Хадамоти бистарӣ |748 |432 |103 |213 |
+-----------------+---------+--------------+----------+--------------+
|Бо % ифодашуда |100% | 57.7% |13.8% |28.5% |
+-----------------+---------+--------------+----------+--------------+
Муассисаҳои тиббии ноҳия пурра бо кормандон таъмин мебошанд. Дар соли 2010 маоши миёнаи кормаднони соҳаи тандурустӣ 167 сомониро ташкил дод.
Мувофиқи равандҳои нави ислоҳоти тандурустӣ ва татбиқи самараноки "Нақшаи стратегии таҷдиди муассисаҳои тиббии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи солҳои 2011-2020" ва "Стратегияи солимии аҳолии
Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2010-2020" омода намудани мутахассисони соҳа, зиёд намудани маблағгузории соҳаи тандурустӣ бо мақсади баланд намудани савияи дониши касбии кормандони соҳа дар заминаи "Донишгоҳи такмили ихтисоси баъдидипломии кормандони тибби Ҷумҳурии Тоҷикистон " ба маврид мебошад.
3.2. МАОРИФ
Таъмини маълумоти босифат омили муҳими расидан ба рушди устувор ва одилона буда, яке аз самтҳои афзалиятноки Ҳадафҳои Рушди Ҳазорсола (ҲРҲ) аст. Пастшавии сатҳи иштирок дар дарсҳо, вусъати тафриқаи гендерӣ, афзоиши монеаҳо дар амри гирифтани маълумоти асосии умумӣ барои ҳамаи кӯдакон аз гурӯҳҳои осебпазири аҳолӣ, нақшаҳо ва барномаҳои таълимии номутобиқ ба замон, музди ночизи муаллим ва бинобар ҳамаи ин ба миён омадани мушкили ҳифзи нигоҳдории муаллимони хуб дар мактаб, вазъи нобаробар ва бадшавандаи инфрастрасохтори мактабӣ бархе аз он мушкилиҳоянд, ки имрӯз дар пеши мақомоти маҳаллии ноҳия қарор доранд. Барои бартараф намудани камбудиҳои ҷойдошта ва ба талаботи стандартҳои муосир мутобиқ намудани шароити сифати таҳсили хонандагон корҳои зиёдеро ба анҷом расонидан зарур аст. Барномаи рушди ноҳия метавонад дар ҳалли масъалаҳои ҷойдошта такони ҷиддӣ бахшад.
Вазифаҳои асосии соҳаи маориф аз инҳо иборатанд:
а) барқарорсозии инфрасохтори мактабӣ, таъмини мактабҳо бо оби поки ошомиданӣ, гармӣ ва хоҷатхонаҳои алоҳида барои писарон ва духтарон;
б) таъмини ҳамаи мактабҳо бо китобҳои дарсӣ;
в) сохтани мактабҳои нави замонавӣ (бо дарназардошти озмоишгоҳҳои фаннӣ);
г) ҷалби ҷомеа - волидайн, омӯзгорон, талабагон ва намоядагони ташкилотҳои давлатию ҷамъиятӣ ба идоракунии мактабҳо;
д) ташкили таълими босифат ва таъмини фаъолияти хуби хонандагон.
Сатҳи умумии маълумотнокӣ. Сатҳи умумии маълумотнокии аҳолии ноҳияи Ҳисор, аз ҷумла занон, солҳои охир боло рафтааст.
Сатҳи маълумотнокӣ
+-------------+-------------------------+----------------------------ҷ
| Солҳо | 2008 | 2011 |
+-------------+---------+---------------+----------+-----------------+
|Сатҳи | Ҳамагӣ |аз он | Ҳамагӣ |аз он | |
|маълумотнокӣ | |ҷумла занон | |ҷумла занон | |
+-------------+---------+---------------+----------+-----------------+
|Маълумоти | | | | |
|олии касбӣ |1421 |406 | 1544 | 670 |
+-------------+---------+---------------+----------+-----------------+
|Маълумоти | | | | |
|миёнаи касбӣ |922 |653 | 896 | 652 |
+-------------+---------+---------------+----------+-----------------+
|Маълумоти | | | | |
|миёнаи умумӣ |109 |87 | 281 | 179 |
+-------------+---------+---------------+----------+-----------------+
Маълумоти томактабӣ. Дар ноҳия 8 муассисаи томактабӣ фаъолият дошта, 707 нафар кӯдак ба онҳо фаро гирифта шудааст (гурӯҳҳои аз 3 то 4-сола (16 гурӯҳ) ва гурӯҳҳои дуюм аз 5 то 6-сола (11 гурӯҳ)) .Аз сабаби таъмирталаб будани муассисаҳои томактабӣ, нарасидани воситаҳои таълимӣ дар онҳо ва набудани боғчаи кӯдакона фарогирии кӯдакон ҳамагӣ 5,2 фоизро ташкил медиҳад. Талабот ба муассисаҳои томактабӣ дар ноҳия хело зиёд аст, вале аз сабаби маҳдуд будани ҷой на ҳамаи кӯдакон ба он дастрасӣ доранд (зиёда 217 нафар барои ҷой дархост намудаанд). Дар кӯдакистон 25 нафар мураббӣ ба таълиму тарбияи наврасон машғул буда, 2 нафар дорои маълумоти олӣ ва боқимонда маълумоти миёнаи педагогӣ доранд.
Дар ноҳия боғчаҳои кӯдакони №3 ва №7 ба таъмири асосӣ ниёз доранд. Дар фасли зимистон, аз сабаби мавҷуд набудани системаи зарурии гармидиҳӣ боғчаҳои кӯдакон, ба воситаи таҷҳизоти гармидиҳии алобӣ (печка) гарм карда мешаванд.
Маълумоти миёнаи умумӣ. Дар ҳудуди ноҳия 69 муассисаи таҳсилоти миёнаи умумӣ, 39 муассисаи таҳсилоти умумии асосӣ, 32 муассисаи таҳсилоти ибтидоӣ, 2 литсей, 2 гимназия ва 2 мактаб-интернат фаъолият мекунанд. Аз ин 8 мактаб бо забони тоҷикӣ - ӯзбекӣ, 1 мактаби тоҷикӣ-рӯсӣ, 1 мактаб рӯсӣ ва боқимонда ба забони давлатӣ аст.
Шумораи хонандагон дар муассисаҳои таълимӣ (нафар)
+------+----------------------------+----------------------------ҷ
|Синфҳо| 2008-2009 | 2009-2010 |
+------+------+-----+------+--------+------+-----+------+--------+
| |Ҳамагӣ|Писар|Духтар|% духтар|Ҳамагӣ|Писар|Духтар|% духтар|
+------+------+-----+------+--------+------+-----+------+--------+
|I-IV |20942 |10617|10325 |49,31 |21542 |11217|10325 |47,97 |
+------+------+-----+------+--------+------+-----+------+--------+
|V-IХ |23551 |13447|10304 |43,76 |24091 |13647|10444 |43,36 |
+------+------+-----+------+--------+------+-----+------+--------+
|Х-ХI |3540 |2400 |1140 |32,16 |4001 |2991 |1010 |25,25 |
+------+------+-----+------+--------+------+-----+------+--------+
|Ҳамагӣ|48033 |26464|21769 |45,32 |49634 |27855|21779 |43,88 |
+------+------+-----+------+--------+------+-----+------+--------+
давоми таблитса |
+----------------------------------------------------------------+
|
+----------------------------ҷ
| 2010-2011 |
+------+-----+------+--------+
|Ҳамагӣ|Писар|Духтар|% духтар|
+------+-----+------+--------+
|22709 |11862|10847 |47% |
+------+-----+------+--------+
|26888 |9616 |12504 |47,1% |
+------+-----+------+--------+
|4554 |3331 |1223 |26,8% |
+------+-----+------+--------+
|54151 |24809|24574 |46% |
+------+-----+------+--------+
Маълумоти расмӣ нишон медиҳад, ки шумораи хонандагон дар соли хониши 2010 - 2011 нисбат ба соли хониши 2008 - 2009 зиёда 8 фоиз ё 1767 нафар афзоиш ёфтааст. Ба мактаб фаро нагирифтани духтарон бештар баъди хатми синфи 9 ва синфи 10 ба назар мерасад.
Таносуби фарогирии хонандагон аз нигоҳи ҷинсӣ дар синфҳои болоӣ дар қиёс ба синфҳои ибтидоӣ камтар аст. Зуҳуроти ин дар он аст, ки баъд аз синфи 9 хонандагон таҳсилро идома надода, ба омӯзишгоҳҳои касбӣ-техникӣ, омӯзгорӣ, тиббӣ ва аз ҳудуди ноҳия баромада, ба дигар минтақаҳои ҷумҳурӣ мераванд. Ҳамзамон, ба фарогирии хонандагон ба муассисаҳои таълимӣ қобилияти харидорӣ надоштани буҷаи оилавӣ барои таъмини сару либос, таҷҳизоти мактабӣ ва дар масофаи дур ҷойгир шудани мактабҳои миёна низ таъсир мерасонад.
Шумораи талабагон дар синф. Мутобикқ "Низомномаи намунавии муассисаҳои таҳсилоти умумии Ҷумҳурии Тоҷикистон", ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 апрели соли 2007, № 171 тасдиқ гаштааст, шумораи талабагони сифҳои 1-11 дар ҳар як синф ба теъдоди 25-30 талаба муқаррар гардидааст. Айни замон, дар баъзе мактабҳо шумораи хонандагон дар ҳар як синф ба 37 - 40 нафар мерасад, ки ин ба стандартҳои муосири системаи маориф мутобиқат намекунад.
Дар ҳама мактабҳои ноҳия аз нарасидани озмоишгоҳҳои фаннӣ (кимиё, биология, физика) ва қисман мактабҳо аз воситаҳои таълимӣ (мизу курсӣ, тахтаи синф, компютер, принтер ва ғайра) танқисӣ мекашанд.
Компютеркунонии мактабҳо. Тибқи "Барномаи давлатии компютеркунонии муассисаҳои таҳсилоти умумии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2011-2015", ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 сентябри соли 2010, № 416 тасдиқ гаштааст, ки то имрӯз дар муассисаҳои таҳсилоти умумии ноҳия 113 синфи компютерӣ, 684 адад компютер, 146 адад принтер, 87 адад генератор мавҷуд аст, ки барои таълими хонандагон нокифоя мебошад. Барои амалӣ гаштани Барномаи компютеркунонӣ 450 адад компютер ва 100 адад принтер намерасад.
Дастгирии кӯдакон аз оилаҳои камбизоат. Бо мақсади бо таълиму тарбия фаро гирифтани хонандагони оилаҳои камбизоат тибқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 майи соли 2010, №244 "Дар бораи пардохти кӯмакпулӣ ба оилаҳои камбизоат, ки кӯдаконашон дар мактабҳои таҳсилоти умумии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳсил менамоянд" ҳар нимсола ба 15,7 фоизи онҳо ҷубронпулӣ ба миқдори 20 сомонӣ пардохт карда мешавад.
Аз рӯи маълумоти расмӣ дар соли таҳсили 2010-2011 дар мактабҳои миёнаи умумии ноҳия 2720 муаллим фаъолият мекунад, ки аз ии 53,8 фоизашонро занон ташкил медиҳанд.
Шумораи умумии омӯзгорон (нафар)
+---------------+-------------+------------+------------+------------ҷ
|Нишондиҳандаҳо | | | | |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
| | 2007-2008 | 2008-2009 | 2009-2010 | 2010-2011 |
| | | | | |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
|Шумораи умумии | 2270 | 2294 | 2561 | 2720 |
| омӯзгорон | | | | |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
|аз он ҷумла, | 1122 | 1122 | 1257 | 1463 |
|занон | | | | |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
|Дорои маълумоти| | | | |
|олӣ | 1200 | 1210 | 1374 | 1474 |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
|аз ҷумла, занон| 350 | 393 | 441 | 541 |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
| Олии нопурра | 95 | 97 | 100 | 110 |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
|аз ҷумла, занон| 89 | 60 | 65 | 64 |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
|Миёнаи касбӣ | 890 | 900 | 989 | 1026 |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
|аз ҷумла, занон| 600 | 610 | 682 | 782 |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
|Миёнаи ибтидоӣ | 85 | 87 | 98 | 110 |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
|аз ҷумла, занон| 83 | 59 | 69 | 76 |
+---------------+-------------+------------+------------+------------+
Дар муассисаҳои таълимии ноҳия нарасидани муаллимони соҳибтаҷриба, бахусус дар деҳот, ба назар мерасад. Шароити пасти иқтисодию иҷтимоӣ боиси аз мактаб рафтани муаллимони соҳибтаҷриба гардидааст. Маълумоти расмӣ нишон медиҳад, ки танҳо соли 2010 зиёда аз 58 нафар (4%) омӯзгорони соҳибтаҷриба мактабро тарк намуда, ба дигар корҳои ғайриомӯзгории музднок ё муҳоҷирати меҳнатӣ рафтаанд.
Муассисаҳои таълимии ноҳия ба 417 нафар омӯзгорони соҳибихтисос (махсусан аз фанҳои забонҳои русӣ, англисӣ, математика, физика, кимиё, технологияи иттилоотӣ, таъриху ҳуқуқ, тарбияи ҷисмонӣ, тайёрии ҳарбӣ ва таълими меҳнат) гарчанде хамасола тавассути квотаи президентӣ хонандагони болаёқат ба муассисаҳои олии ҷумҳурӣ дохил шуда, ба зодгоҳашон бармегарданд, ниёздоранд.
Шумораи хатмкунандагони мактабҳои олӣ ва миёнаи махсус, ки ба ҷои муқимии хеш баргаштаанд
+--------------+----------------+-------------------+----------------ҷ
|Маълумотнокӣ | 2008 | 2009 | 2010 |
+--------------+----------------+-------------------+----------------+
|Миёнаи махсус | 43 | 47 | 46 |
+--------------+----------------+-------------------+----------------+
|олӣ | 89 | 94 | 103 |
+--------------+----------------+-------------------+----------------+
|Ҳамагӣ | 132 | 141 | 149 |
+--------------+----------------+-------------------+----------------+
Барқарорсозии инфрасохтори мактабӣ. Ҳоло як қисми мактабҳои асосӣ, аз ҷумла мактаби №68 дар деҳаи Мавлоншариф, №23 дар деҳаи Хосилот, №29 дар деҳаи Дучинора, №16 дар деҳаи Даҳбед, №44 дар деҳаи Бобосурхон дар ҳолати садамавӣ қарор доранд. Дар деҳаи Садокати Ҷамоати деҳоти "Мирзо Турсунзода" ва деҳаи Истиқлоли Ҷамоати деҳоти "Сомон" бунёди мактаби нав зарурат дорад. Барои сохтмони мактаби №38 дар деҳаи Ҷалолободи Ҷамоати деҳоти "Мирзо Ризо" замин ҷудо шудааст.
Дар ноҳия сохтмони биноҳои нави таълимии 4 мактаб (дорои 48 синфхона ва 1228 ҷои нишаст) дар деҳаҳои Кафшдӯзон, Шӯроби Искандар, Ғайратобод ва Мавлоншариф идома дорад.
Маълумоти олӣ ва миёнаи махсус: Дар ноҳия 1 омӯзишгоҳи тиббӣ, 1 омӯзишгоҳи омӯзгорӣ ва 1 омӯзишгоҳи касбӣ-техникии №1 фаъолият доранд, ки дар омода намудани кадрҳои соҳибихтисос саҳмгузор мебошад.
Омӯзишгоҳи тиббӣ. Соли 1986 ташкил гардида, айни замон аз рӯи ихтисосҳои кори ҳамширагӣ, кори лабораторӣ ва беҳдоштӣ, беҳдорӣ, вогиршиносӣ (СЭС) мутахассис омода менамояд. Дар муассисаи мазкур 1080 нафар ( аз онҳо 978 нафар духтар) донишҷӯ таҳсил дорад, ки ба онҳо 78 омӯзгор таълим медиҳад.
Мушкилиҳои муассиса:
- мутобиқат накардани бино ва таъмирталаб будани он;
- дастрас набудани оби нӯшокӣ;
- норасоии барқ дар фасли зимистон;
- норасоии компютерҳо;
- таъмин набудан ба таҷҳизоти лабораторӣ ва тиббӣ-ташхисӣ.
Омӯзишгоҳи омӯзгорӣ. Соли 1964 ташкил гардида, айни замон аз рӯи ихтисҳои таҳсилоти ибтидоӣ, таҳсилоти ибтидоӣ бо иловаи забони русӣ, таҳсилоти ибтидоӣ бо иловаи забони англисӣ мутахассис омода менамояд. Дар омӯзишгоҳ 333 нафар (аз онҳо 298 нафар духтар) донишҷӯ таҳсил дорад, ки ба онҳо 32 омӯзгор (15 нафар зан) таълим медиҳад.
Мушкилоти асосии муассиса ин таъмирталаб будани бинои таълимгоҳ ва хобгоҳи (барои 60 нафар) мебошад. Омӯзишгоҳи касбӣ-техникӣ - соли 2004 ташкил гардида, аз рӯи ихтисосҳои оператори компютерӣ, тракторчӣ-мошинисти соҳаи кишоварзӣ, кафшергари барқию газӣ, челонгари автомобил бо гирифтани дараҷаи "С" ва дӯзанда мутахассис тайёр мекунад. Соли 2010 дар омӯзишгоҳи мазкур 210 нафар (аз онҳо 2 нафар духтар) донишҷӯ таҳсид мекард, ки ба онҳо 20 омӯзгор (3 нафар зан) машғул аст.
Мушкилиҳои муассиса:
- норасоии синфхонаҳои таълимӣ;ъ
- ба талабот ҷавобгӯ набудани устохонаҳои таълимӣ;
- нокифоягии техникаҳои таълимӣ;
- нарасидани китобҳои дарсӣ;
- дастрас набудани оби нӯшокӣ
Ба мактаб-интернати ҷумҳуриявии махсуси касалиҳои полиомиелит ва ноқисулақли ноҳияи Ҳисор 286 нафар (52 нафар духтар) хонандагон фаро гирифта шуда, ба онҳо 30 нафар омӯзгор (14 нафар зан), 35 нафар мураббиён (аз онҳо 20 нафар зан) таълим медиҳанд.
Мушкилиҳои муассиса:
- таъмирталаб будани толори варзишӣ, маҷлисгоҳ, ошхона, китобхона, гармхонаҳо ва хатҳои барқ.
Мактаб-интернати ҷумҳуриявии бачагони нобино ва сустбини ноҳияи Ҳисор соли 1961 таъсис ёфтааст. Дар муассисаи мазкур 125 нафар (22 нафар духтар) ба тарбия машғул буда, ба онҳо 34 нафар омӯзгор (11 нафар зан), 14 нафар мураббиён (9 нафар зан) таълим медиҳанд.
Дар муассисаи мазкур фасли зимистон нарасидани барқ ба назар мерасад. Маркази санъат ва эҷодии кӯдакони ноҳияи Ҳисор соли 1942 таъсис ёфтааст. Дар марказ 16 маҳфил амал карда, дар он 660 нафар (486 нафар духтар) фаро гирифта шудааст, ки ба онҳо 26 нафар (аз ин 15 нафар зан) устодон таълим медиҳанд.
Мушкилиҳои муассиса:
- ба таъмири асосӣ ниёз доштани бинои марказ;
- набудани техника ва таҷҳизоти замонавӣ.
Мушкилиҳои асосии соҳаи маориф:
- сохтмони мактабҳои нав дар деҳаҳои Ҷалолобод, Даҳбед, Истиқлол, Ҳосилот, Бобосурхон, Лолагӣ, Шодмон, Латахорак, Ваҳдат ва маҳаллаи 8 шаҳраки Ҳисор;
- норасогии синфхонаҳои таълимӣ дар мактабҳои №№1, 2, 5, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 21, 23, 24, 28, 35, 36, 38, 39, 42, 43, 44, 45, 48, 49, 50, 56, 60,67,82,92,94,95,97,98;
- дар ҳолати корношоям қарор доштани системаи гармидиҳии мактабҳои №№ 1,2,3,4,5,6,8,9, 10, 11, 14, 15, 17,22,25, 26, 29, 30, 35, 40,44,51,52,57,59,62,63;
- таъмирталаб будани толори варзишии мактабҳои №№4, 6, 8, 10, 14, 25, 30,35,37,57,62,63;
- набудани майдонҳои варзишӣ дар мактабҳои №№ 18, 19, 27, 35, 38, 39, 49, 54, 68, 70, 72, 77, 78, 79, 81, 83, 87, 88, 89, 91, 92, 95, 99, 100, 106, 107, 108, 109;
- набудани майдончаҳои тайёрии ҳарбӣ дар мактабҳои №№ 15, 17, 19, 21, 22, 25, 32, 56, 54, 62, 35, 33, 59, 51, 52, 60, 43, 47;
- набудани озмоишгоҳҳои фаннии ба талаботи муосир ҷавобгӯй дар ҳамаи мактабҳо;
- ба 450 адад компютер ва 100 принтер ниёз доштан;
- нарасидани китобҳои дарсӣ аз фанҳои математика,кимиё, забони тоҷикӣ, адабиёт, забони русӣ, китобҳо барои синфҳои ибтидоӣ (теъдоди умумии эҳтиёҷот бо китобҳо 149143 нусха);
- набудани системаи таъминот бо оби нӯшокӣ дар мактабҳои №№13, 16, 18, 19, 20, 22, 23, 26, 27, 28, 32, 36, 38,42,44, 45,48, 50, 57, 63;
- набудани истироҳатгоҳи тобистона барои мактаббачагон.
3.3. Соҳаи ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ
Соҳаи таъминоти иҷтимоии ноҳия аз низоми суғуртаи давлатии иҷтимоӣ, таъминот бо нафақа, шуғл, муҳоҷирати меҳнатӣ, ҳифзи ҳуқуқи оила, кӯдакон, расонидани кӯмаки суроғавии иҷтимоӣ ба гурӯҳҳои осебпазир ва камбизоат иборат аст.
Бекорон. Маълумоти расмӣ нишон медиҳад, ки сатҳи бекорӣ таи се соли охир ба ҳисоби миёна 5 фоиз зиёд шудааст.
Сатҳи бекорӣ дар ноҳия таи солҳои 2008-2010 (нафар)
+------------------------+-------------------------------------------ҷ
| Нишондиҳандаҳо | Солҳо |
| +--------------+---------------+------------+
| | 2008 | 2009 | 2010 |
+------------------------+--------------+---------------+------------+
|Аҳолии қобили меҳнат | 127980 | 131330 | 134197 |
| | | | |
|Шумораи умумии бекорон | 24960 | 29485 | 29497 |
| | | | |
|Сатҳи бекорӣ (%) | 19,5 | 22,4 | 21,9 |
+------------------------+--------------+---------------+------------+
Шумораи аҳолии қобили меҳнат ба ҳисоби миёна 2,4% афзоиш ёфтааст ва аз рӯи чунин суръати афзоиш соли 2016 16035 нафар зиёд шуда, шумораи умумии он ба 150232 нафар мерасад. Аз шумораи умумии аҳолии қобили меҳнат 64 фоиз ба кор машғул, 14 фоиз дар муҳоҷирати меҳнатӣ ва 22 фоиз бекорон мебошанд. Дар давоми се сол охир шумораи бекорон 20% ва муҳоҷирони меҳнатӣ 25% афзоиш ёфтааст.
Ҷиҳати мусоидат намудан ба паст кардани сатҳи бекорӣ ҳамасола барои машғул шудан ба фаъолияти соҳибкорӣ ва ғайрисоҳибкорӣ тавассути буҷети ҷумҳуриявӣ маблағҳои муайян ҷудо карда мешавад.
Ҳадафи Барнома дар панҷ соли оянда ба ҷои кори доимӣ таъмин намудани аҳолӣ ва коҳиш додани сатҳи бекорӣ аст. Барои расидан ба ин ҳадаф дар доираи Барномаи мазкур ба кор даровадани иқтидорҳои маҳаллӣ дар назар дошта шуда, 5000 ҷои нави кори доимӣ таъсис дода мешавад (аз ҷумла дар соҳаи саноат - 2500 ҷои корӣ, сохтмон - 200 ҷои корӣ, СХМ1300, кишоварзӣ - 500 ҷои корӣ ва дигар соҳаҳо 500).
Музди меҳнат. Соли 2010 музди меҳнати номиналӣ дар муқоиса бо соли 2008 ба ҳисоби миёна 52 сомонӣ зиёд шуда бошад ҳам, вале тафовут байни дараҷаи баланди табақабандии аҳолии аз рӯи андозаи даромадҳо ба назар мерасад. Сатҳи пасти музди меҳнат дар ноҳия ба соҳаҳои кишоварзӣ, иҷтимоӣ (тандурустӣ, маориф, фарҳанг) ва сатҳи баланди музди меҳнат ба соҳаҳои хизматрасонии бонкӣ, суғурта, сохтмон, алоқа ва саноат рост меояд.
Музди миёнаи меҳнат аз рӯи соҳаҳо
+-------------+---------+--------------+-------------+---------------ҷ
|Бахшҳо | 2008 | 2009 | 2010 | Соли 2010 |
| | | | | дар муқоиса |
| | | | | ба соли 2008|
| | | | | (бо %) |
+-------------+---------+--------------+-------------+---------------+
|Кишоварзӣ | 147,9 | 164,3 | 153,2 | 104,2 |
+-------------+---------+--------------+-------------+---------------+
|Саноат | 257,2 | 246,3 | 394,6 | 153,4 |
+-------------+---------+--------------+-------------+---------------+
|Ташкилотҳои | | | | |
|буҷетӣ | 155,4 | 199,2 | 269,2 | 173,0 |
+-------------+---------+--------------+-------------+---------------+
|ХМК (Хоҷагии | | | | |
|манзилию | | | | |
|коммуналӣ) | 296,7 | 387,7 | 331,9 | 111,9 |
+-------------+---------+--------------+-------------+---------------+
Муҳочирати меҳнатӣ. Муҳоҷирати меҳнатӣ дар таъмин намудани аҳолӣ бо ҷои кор нақши калон бозида, сарчашмаи асосии даромади аҳолӣ аст. Мувофиқи маълумоти расмӣ зиёда аз 17500 нафар аҳолии ноҳия дар муҳоҷирати меҳнатӣ мебошанд. Соли 2010 аз ҳисоби муҳоҷирони меҳнатӣ тавассути бонкҳои ноҳия 268 млн. сомонӣ ва дар 11 моҳи соли 2011 қариб 54 млн. доллари ШМА ворид шудааст.
Гурӯҳи аҳолии осебпазир. Ба гурӯҳи осебпазири аҳолии ноҳия дохил мешаванд: нафақахӯрон, маъюбон, кӯдакони маъюб ва оилаҳои камбизоат.
Шумораи нафақахӯрон дар тӯли солҳои 2008-2010 (нафар)
+--------------------------+-----------------------------------------ҷ
|Гурӯҳҳои осебпазир | Солҳо |
| +------------+---------------+------------+
| | 2008 | 2009 | 2010 |
+--------------------------+------------+---------------+------------+
| Нафақахӯрон | 10207 | 10524 | 11026 |
+--------------------------+------------+---------------+------------+
|Маъюбон | 3072 | 3299 | 3509 |
+--------------------------+------------+---------------+------------+
|Кӯдакони маъюб | 669 | 709 | 816 |
+--------------------------+------------+---------------+------------+
|Бесаробонмонда | 1808 | 1749 | 1674 |
+--------------------------+------------+---------------+------------+
|Ҳамагӣ: | 15756 | 16281 | 17025 |
+--------------------------+------------+---------------+------------+
|Оилаҳои камбизоат, | | | |
|ки ҳаққи ҷуброни пардохти | | | |
|хизматрасонии коммуналӣ | | | |
|мегиранд. | 1518 | 1958 | 2853 |
+--------------------------+------------+---------------+------------+
Аз рӯи маълумоти расмӣ соли 2010 дар ноҳия 4325 маъюб истиқомат дошт, ки аз ин 24 нафар иштирокчиёни Ҷанги Бузурги Ватанӣ, 4275 нафар маъюбони гурӯҳҳои 1, 2, 3 ва 24 нафар маъюбони Чернобил мебошанд. Ҳадафи асосӣ дар ин самт таъмин намудани маъюбон бо курсӣ-аробача (17 адад) ва асбобҳои ёридиҳанда (асо, протез, таҷҳизоти шунавоӣ ва ғайра) мебошад.
Дар ноҳия ба ҳисоби миёна ҳаҷми нафақаи моҳона 108,53 сомонӣ, аз ҷумла аз рӯи пиронсолӣ 110,0 сомонӣ, аз рӯи гум кардани яке аз волидайн 140,28 сомонӣ, аз рӯи маъюбӣ 139,93 сомонӣ ва нафақаи иҷтимоӣ 69,22 сомониро ташкил медиҳад.
Шумораи хоҷагиҳои хонагие, ки аз истифодаи барқ ва газ кӯмакпулӣ мегиранд, 3086 ададро ташкил медиҳад.
Барои дастгирӣ намудани шахсони бекор маблағҳои имтиёзноки қарзӣ аз ҷониби мақомоти дахлдор ҷудо карда мешавад.
Қарзҳои имтиёзнок барои бекорон дар солҳои 2008-2010
+---------------------------+----------------------------------------ҷ
| | солҳо |
| Нишондиҳанда +-------------+-------------+------------+ |
| | 2008 | 2009 | 2010 |
+---------------------------+-------------+-------------+------------+
|Шумораи гирандагони қарз | 39 | 35 | 21 |
+---------------------------+-------------+-------------+------------+
|Аз ҷумла занон: | 18 | 12 | 5 |
+---------------------------+-------------+-------------+------------+
|Ҷамъ: (ҳаз.сомонӣ) | 102,6 | 126,2 | 110,0 |
| | | | |
+---------------------------+-------------+-------------+------------+
3.4. Фарҳанг ва фароғат
Ноҳияи Ҳисор таърихи қадимаву фарҳанги бой ва рангин дорад. Дар ҳудуди ноҳия зиёда аз 75 ёдгории бостонӣ, 12 ёдгории меъморӣ ва 20 ёдгории монументалии таърихию фарҳангӣ мавҷуд аст, ки ҳамаи онҳо пурра дар хазинаи фарҳанг номнавис шудаанд.
Дар ноҳия 41 муассисаи фарҳангӣ, аз ҷумла филармонияи халқии ба номи "Т. Муҳиддинов", театри халқӣ, осорхонаи таърихӣ-кишваршиносӣ, китобхонаи марказӣ, китобхонаи кӯдаконаи марказӣ, 22 филиали китобхона дар деҳот, 11 маркази фарҳангию фароғатӣ, як мактаби ҳунарии ба номи "Саид Ҳамроев", боғи фарҳангу истироҳатӣ ва бойгонии фарҳангӣ фаъолият дорад. Инчунин дар ҳудуди ноҳия 137 масҷид (аз ҷумла 18 адад масҷиди ҷомеъ), 1 чойхона, 15 тарабхона ва 1 рӯзномаи маҳаллии "Ҳисори шодмон" амал мекунад.
Мушкилоти асосии соҳаи фарҳанг ва фароғат ин:
- набудани бинои маъмурии шӯъбаи фарҳанг;
- ба талабот ҷавогӯй набудани инфрасохтори Коҳи фарҳанг;
- маҳдудияти таъмини нерӯи барқ ва мавҷуд набудани системаи гармидиҳӣ дар фасли зимистон;
- нарасидани рафҳо, мизу курсиҳо, китобҳои тозанашр ва асбобҳои миллӣ;
- набудани боғи фароғатӣ дар маркази ноҳия;
- норасогии кадрҳои баландихтисос ва паст будани музди меҳнати кормандони соҳа.
3.5. Варзиш
Дар ноҳия 1 майдони варзишии марказӣ (барои 3000 ҷои нишаст), 25 толори варзишӣ ва 135 майдончаи варзишӣ фаъолият дорад. Дар муассисаҳои варзишии ноҳия аз рӯи намудҳои варзишӣ сабук, футбол, волейбол, баскетбол, таэквандо, карате, тениси рӯи миз, гӯштин, билярд, айкидо ва вазнбардорӣ машқ дода мешавад. Дар ноҳия 2 дастаи футболи кӯдакону наврасон (аз синни 7- 11 ва аз синни 11- 14 сола), 1 дастаи наврасон ва ҷавонон (аз синни 14 то 25 сола) ва дастаи футболи ноҳиявии "Ҳисори шодмон" ташкил карда шудааст.
Дар оянда барои тайёр намудани варзишгарони варзида ва солимгардонии аҳолӣ тавассути соҳибкорони ватанӣ бунёди майдонҳои варзишӣ дар шаҳраки Шарора, деҳаҳои Чангоб, Лойоб, Шохамбарӣ, Алмосӣ, Хонақо, Тутака ва дигар деҳаҳо дар назар аст.
Мушкилиҳои соҳа ин нарасидани мутахассисони баландихтисос, ба талабот мутобиқ набудани инфрасохтори мавҷуда, нарасидани лавозимоти варзишӣ ва дастурҳои методӣ мебошад.
3.6. Туризм
Ноҳияи Ҳисор дар даврони собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ минтақаи дӯстдоштаи сайёҳон ба ҳисоб мерафт. Таърихи қадима, бахусус Қалъаи Ҳисор, Осорхонаи таърихӣ-кишваршиносии ноҳия, Масҷиди "Сангин", Сӯҳбатгоҳи Буддоӣ, Мадрасаи кӯҳна, Муассисаи давлатии ҷумҳуриявии "Мамнӯъгоҳи таърихӣ-фарҳангии Ҳисор", Мақбараи Махдуми Аъзам, Осоишгоҳи Шоҳамбарӣ, Сангчашма, кӯҳҳои баланд, иқлими мӯътадил, чашмаҳои мусаффо, табиати нотакрор ва наздик ба пойтахти кишвар бинандаро мафтуни худ мегардонид. Ҳисор қисман ноҳияи кӯҳӣ мансуб ёфта, аз қаторкӯҳҳои Ҳисор обҳои мусаффо ҷорӣ мегардад.
Шароити мақбули обу ҳавои табиати ноҳия ҳудуди ноҳияро барои инкишофи соҳаи сайёҳӣ мутобиқ гардонида бошад ҳам, вале ин соҳа то ҳол инкишоф наёфтааст ва инфрасохтори он ба шароити муосир ҷавобгӯй нест. Мушкилоти зиёде мавҷуд аст, ки ба рушди соҳаи туризм халал мерасонад. Барои бартараф намудани мушкилот дар давоми панҷ соли оянда корҳои зиёдро анҷом додан лозим аст. Рушди минбаъдаи туризм метавонад дар ғанӣ гардонидани буҷети маҳаллӣ сарчашмаи асосӣ бошад. Мушкилихои соҳа:
- ба талабот ҷавобгӯй набудани ҳолати санитарию гигиении ошхонаву ҳамомҳо дар ҷойҳои тамошои туристӣ;
- дар мавзеъҳои туристӣ мавҷуд набудани оддитарин шароити хизматрасонӣ барои истироҳати хуб ва тамошо;
- дар ҳолати ногувор қарор доштани инфрасохтори мавҷуда;
- кам будани шиору овезаҳои ташвиқоту тарғиботи бо забони давлатӣ ва хориҷӣ;
- набудани мутахассисони соҳаи сайёҳӣ ва кӯчгардӣ (роҳбаладҳо), тарҷумонҳои забонҳои хориҷӣ:
- фаъол набудани намояндагони ташкилот ва ширкатҳои сайёҳӣ дар намоишҳои туристии кишварҳои ҷаҳон;
- набудани маълумотномаҳои мухталиф, аз қабили китобчаҳо, расмҳо, буклетҳо дар бораи ёдгориҳои таърихӣ ва мавзеъҳои туристӣ барои ҷалби сайёҳон;
- набудани меҳмонхонаҳои замонавии ба шароити имрӯза ҷавобгӯй ва омода набудани хонаҳои истироҳатию хизматрасонӣ дар миқёси хатсайрҳои кӯҳӣ.
4. Инфрасохтор
4.1. Обтаъминкунӣ ва хизматрасонии коммуналӣ
Оби тозаи нӯшокӣ. Таъмин намудани аҳолӣ бо оби тозаи нӯшокӣ ва беҳсозии сатҳи дастрасӣ ба оби ошомидании хушсифат яке аз мақсадҳои асосии ҳуҷҷати Ҳадафҳои Рушди Ҳазорсола аст. Дастрасии аҳолӣ ба оби тозаи нӯшокӣ яке аз афзалиятҳои аввалиндараҷаи ноҳия дар панҷ соли оянда аст. Маълумоти расмӣ нишон медиҳад, ки 62 фоизи аҳолии ноҳияи Ҳисор ба оби тозаи ошомидани дастрасӣ надорад.
Таъминоти аҳолии ноҳияи Ҳисор бо оби тозаи нӯшокӣ
+---+---------------------+-------------+---------------+------------ҷ
| № | Номгӯи ҷамоатҳо |Аҳолие,ки ба |Аҳолие, ки бо |Дастрасии |
| | |оби тозаи |оби тозаи нӯ- |аҳолӣ ба оби|
| | |нӯшокӣ |шокӣ таъмин |тозаи нӯшокӣ|
| | |таъмин аст |нест (нафар) |ба ҳисоби |
| | |(нафар) | |фоиз (%) |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|1 |Ҷамоати шаҳраки Ҳисор| 24590 | 6582 |75,6 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|2 |Ҷ/ш Шарора | 6149 | 5367 |53,4 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|3 |Ҷ/д Ҳисор | 11632 | 18583 |38,5 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|4 |Ҷ/д Дурбат | 8147 | 10079 | 44,7 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|5 | Ҷ/д Деҳқонобод | 10426 | 8125 | 56,2 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|6 | Ҷ/д Сомон | 12009 | 14442 | 45,4 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|7 |Ҷ/д Навобод | 3847 | 20810 | 15,6 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|8 |Ҷ/д Мирзо-Ризо | 4801 | 18733 | 20,4 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|9 |Ҷ/д Алмосӣ | 4899 | 14464 | 25,3 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|10 |Ҷ/д Хонақои Кӯҳӣ | 2715 | 23141 | 10,5 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|11 |Ҷ/д М.Турсунзода | 4567 | 14076 | 24,5 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
|12 |Ҷ/д Ориён | 2220 | 5013 | 30,7 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
| | Ҳамагӣ: | 96002 | 154873 | 38,3 |
+---+---------------------+-------------+---------------+------------+
Ба сифати сарчашмаҳои таъмини оби нушокӣ дар ноҳияи Ҳисор обҳои зеризаминӣ ва рӯизаминӣ истифода бурда мешаванд. Шабакаҳои таъмини оби ноҳия солҳои тӯлонӣ истифода бурда шуда (30-50 сол), ҳолати техникии онҳо ғайриқаноатбахш гардидааст. Аз 12 маркази ҷамоат танҳо 2 ҷамоати деҳот системаи марказонидашудаи таъмини об дорад ва ҳамагӣ 7,2 фоизи аҳолии деҳот аз шабакаҳои марказонидашудаи оби нӯшокӣ истифода мебаранд. Аҳолии боқимонда аз чашма, ҷӯйбор, қубурҳои дорои обкашаки дастӣ, корезканал ва дигар сарчашмаҳо истифода мебаранд.
Маълумоти расмӣ нишон медиҳад, ки зиёда аз 75 фоизи иншооти оби нӯшокӣ фарсуда гашта, ба барқарорсозию азнавсозӣ ниёз доранд. Фарсуда шудани иншоот ба паст шудани сифати оби нӯшокӣ мусоидат намуда, дар оянда ба саломатии аҳолӣ хатари ҷиддӣ дорад. Талафёбии зиёди об ба тариқи ихроҷ аз ҷумакхо боиси фарсудашавии коммуникатсия (ба ҳисоби миёна 30- 40%) мегардад. Ин сатҳи таъминоти аҳолиро бо оби нӯшокӣ паст намуда, боиси пайдо шудани обҳои ғализи зеризаминӣ мегардад. Дар натиҷа шароти эпидемиологӣ зуҳуроти хатарнокро ба вуҷуд оварда, боиси пайдоиши касалиҳои сирояткунанда мегардад. Хатҳои оби нӯшокӣ дар маҳалҳо бо дағалона вайрон намудани қоидаҳои истифодабарии техникӣ кор мекунанд.
Корхонаи воҳиди фаръии "Обу канализатсия"-и ноҳияи Ҳисор аҳолии ноҳияро ва бахусус шаҳраки Ҳисорро бо оби нӯшокӣ таъмин намуда, хизматрасонии соҳаи ташноб ва санитария (канализатсия)-ро иҷро мекунад. Шабакаи обтаъминкунии ноҳия ҳамагӣ 27 км ва шабакаи канализатсия 15,5 км-ро ташкил медиҳад. Дар як шабонарӯз ба аҳолӣ ҳамагӣ 5-6 соат об дода мешавад.
Шабакаи обу ташноб (канализатсия) танҳо дар ҳудуди шаҳраки Ҳисор мавҷуд буда, таи солҳои 1975-1980 бунёд шудааст ва аз сабабаи истифодаи тӯлонӣ корношоям гардидааст (80%). Дар қисми ҷануби шаҳраки Ҳисор назди дарёи Хонақо 1 иншооти пасобтозакунӣ (КОС) мавҷуд аст, ки дар як сол ба он аз 2 хатти асосӣ дар ҳаҷми 150 то 200 ҳазор метри мукааб пасобҳои ифлос ворид мешавад. Дар натиҷаи офатҳои табиӣ яке аз хатҳои асосии он ба миқдори 1200 м/тӯлонӣ аз кор баромадааст ва хатари ҷиддии экологиро барои ноҳия ба миён овардааст. Барои барқарор намудани хати асосӣ тақрибан 2 млн. сомонӣ маблағ дарёфт намудан лозим аст. Дар иншооти обпарто (КОС) пасобҳо танҳо бо тарзи биологӣ тоза карда мешавад.
Дар доираи "Барномаи беҳтар намудани таъмини аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо оби тозаи нӯшокӣ барои солҳои 2007-2020" (қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 декабри соли 2006, №514) дар ноҳияи Ҳисор баркорсозии иншоот ва хатҳои қубури мавҷудаи системаи обтаъминкунӣ; таҷдид ва аз нав сохтани хатҳои обгузар ва дигар сохтмонҳо ба нақша гирифта шуда, байни солҳои 2012-2020, бо дарназардошти ҳамаи сарчашмаҳо, 17414,7 ҳазор сомонӣ маблағ пешбинӣ шудааст. Дар сурати амалӣ гардидани чорабинии мазкур сифати таъминоти оби нушокӣ гардида, зиёда аз 40,0 ҳазор нафар аҳолӣ бо оби тозаи нӯшокӣ таъмин мегардад. Мушкилиҳои соҳа:
- таъмини шабакаҳои обтаъминкунӣ бо нерӯи барқ тибқи меъёр;
- ҳолати ғайриқаноатбахши техникии иншооти обтаъминкун (зиёда аз 75 % иншооти обтаъминкунии мавҷуда фарсуда гардидаанд);
- нарасидани таҷҳизоти барқии қудратнок ва гидромеханикӣ;
- вуҷуд надоштани баҳисобгирии дақиқи истифодабарии об ва обченкунакҳо.
4.2.Хоҷагии манзилию коммуналӣ
Корхонаи фаръии хоҷагии манзилию коммуналӣ танҳо дар ҳудуди шаҳраки Ҳисор фаъолият дошта, ба 2522 муштарӣ ва 29 корхонаю ташкилот дар ҷамъоварӣ ва баровардани партовҳои сахти маишӣ (ПСМ) хизмат мерасонад. Ҳамчунин ба кабудизоркунӣ, чароғонкунӣ, тозагии санитарии кӯчаҳои марказӣ ва ороиши маркази ноҳия низ машғул аст.
Дар муассисаи мазкур барои ҷамъоварии партовҳои сахти маишӣ 1 адад автомашинаи ГАЗ-53, 3 адад автомашинаи тамғаи ЗИЛ-130 ва 1 адад трактори тамғаи ЮМЗ хизмат мерасонад, ки онҳо хело фарсуда шуда, қариб корношоям гардиданд. Партовгоҳи ноҳия дар масофаи 15 км дур аз маркази ноҳия ҷойгир буда, ҳангоми кашонидани партовҳо мушкилии зиёдро ба вуҷуд меорад, зеро муассиса техникаи замонавӣ барои кашонидани ПСМ надорад (автомашинаи партовбарорӣ, автомашинаи обкашонӣ, мошини ассенизатор ва трактори ЮМЗ-80 якҷоя равонакаш).
Ҷамъоварии маблағ барои хизматрасонии партовҳои сахти маишӣ ва дигар хадамоти коммуналӣ суст ба роҳ монда шудааст. Аз ҳисоби малағҳои пардохтшуда ва маблағи ҳамасола ҷудо намудаи буҷети маҳаллӣ мушкилиҳои мавҷударо бартараф намудан аз имкон берун аст. Хизматрасонии хонаҳои баландошёна низ ба зиммаи ХМК вогузор шудааст. Дар маркази ноҳия қисми зиёди болопӯши хонаҳои баландошёна солҳои тӯлонӣ таъмир нашудаанд ва дар ҳолати валангор қарор доранд (болопӯши 60 хона).
Яке аз масъалаҳои рӯзмарра барои ноҳия ин ташхис ва безарар гардонидани оби ошомиданӣ дар асоси технология аст, ки аз сабаби набудани маблағ дар Маркази назорати давлатии санитарию эпидемиологии ноҳия кам гузаронида мешавад.
4.3. Нақлиёт ва хоҷагии роҳ
Дар ноҳияи Ҳисор ба фаъолияти роҳдорӣ Муассисаи давлатии нигоҳдории роҳҳои автомобилгард машғул аст. Ҳоло дар ноҳия 739,5 км шабакаи роҳҳои автомобилгард иборат аз 24,0 км роҳҳои байналмилалӣ, 46,2 км роҳҳои ҷумҳуриявӣ, 175,5 км роҳҳои моҳияти маҳаллӣ, 493,8 км роҳҳои берун аз тавозун, 19,4 км хати роҳи оҳан, 1 истгоҳи боркунӣ/борфурорӣ, 2 адад терминалу муассисаи хизматрасонии мусофирбарии автомобилӣ, 31 сайрхати байнишаҳрӣ, 2 муассисаи хусусии роҳсозӣ, 1 муассисаи давлатии роҳнигоҳдорӣ фаъолият дорад. Аз техникаи дар тавозуни муассиса мавҷудбуда 40 фоизи он фарсуда гардида, ба таъмир ниёз доранд.
Қисми зиёди пулу роҳҳои мошингарди ноҳия, бахусус роҳҳои аҳамияти маҳаллидошта, ба таҷдид ва азнавсозӣ ниёз дорад. Ҳоло тибқи лоиҳаи "Таҷдиди роҳи автомобилгарди Душанбе-Турсунзода-сарҳади ӯзбекистон" (19 км) роҳҳои мошингард ва иншооти дар он будаи (пулҳо) ҳудуди ноҳияи Ҳисор азнавсозӣ карда шуда, ба роҳҳои мошингарди байналмилалӣ мутобиқ гардонида мешавад.
Ҳамзамон дар доираи "Барномаи давлатии рушди комплекси нақлиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2025" таҷдид ва азнавсозии 31,4 ки роҳ дар ноҳия ба маблағи 12,2 млн. доллари ШМА аз ҳисоби сармояи хориҷӣ дар назар аст.
Мушкилоти асосӣ, ки бояд дар панҷ соли оянда дар доираи Барнома ҳалли худро пайдо кунад, аз инҳо иборат аст:
- таъмир намудани техникаи мавҷуда;
- беҳтар намудани ҳолати роҳҳои маҳаллӣ, ҷумҳуриявӣ, байналмилалӣ ва пулҳо;
- дастрас намудани техникаи ҳозирзамон барои корҳои таҷдид ва азнавсозии роҳҳо.
4.4. Алоқа
Дар ноҳия 1 дастгоҳи 3000-рақама, 1 адад истгоҳи телефонии марказӣ, 2208 адад дастгоҳҳои телефонӣ асосӣ ва алоқаҳои мобилии ширкатҳои "Тсеll", "Вавилон-М", "Билайн", "ТК-мобайл", "МЛТ" ва "Телеком технолоҷӣ" фаъолият дорад.
Воқеан, дар баъзе деҳаҳои ҷамоатҳои Ҳисор, Ориён, Шарора, Дурбат, Хонақохи кӯҳӣ ва Алмосӣ нуқтаҳои телефонӣ мавҷуд нест. Барои ба хизматрасони алоқа таъмин намудани ҷамоатҳо таҷҳизот ва симчӯбу кабелҳои нави ТПП-10 х 2, ТПП-20 х 2, ТПП-30 х 2, ТПП-50 х 2, ТПП-100 х 2 лозим аст, ки ин маблағи зиёдро талаб дорад. Аз рӯи нақшаи ФҶСК "Тоҷиктелеком" байни солҳои 2011-2012 аз маркази ноҳия ба ин ҷамоатҳо хати нурӣ кашида мешавад.
Тамоми барномаҳои телевизионии ҷумҳуриявӣ (шабакаи якум, Сафина, Баҳористон ва Ҷаҳоннамо) дар ҳамаи деҳаҳои ноҳия фарогир аст.
4.5. Таъмини барқ
Дар қаламрави ноҳия 6 зеристгоҳи барқӣ ба истифодабарандагон хизмат мерасонад:
1. ЗБ 110/35/10 кВА"Дзержинский"Т-1 16000 кВА,Т-2 6300 кВА
2. ЗБ 100/10 кВ"Қарамқул" Т-1 6300 кВА, Т-2 6300 кВА
3. ЗБ 35/10 кВ"Алмосӣ" Т-16300кВА
4. ЗБ 35/10 кВ "Зиракӣ" Т-1 4000 кВА, Т-2 4000 кВА ЗБ 35/10 кВ"Чузӣ"Т-1 4000
5. ЗБ 100/35/10 кВ "Ҳисор" 3 зеристгоҳҳои трансформатори пуриқтидор Т-1 25000 кВА, Т-2 25000 кВА, 1 -3 10000 кВА.
Аз сабаби набудани гази табиӣ ва гарон будани нархи ангиштсанг аҳолии ноҳия қувваи барқро аз меъёр зиёд истифода мебаранд, ки ин боиси дар фасли зимистон тез-тез аз кор баромадани трансформаторҳхо, хатҳои барқӣ ва шабакаҳои тақсимотӣ мегардад. Таъмини барқ мушкилоти аввалиндараҷа ва самти афзалиятнок барои ноҳия аст.
Захираи оби ноҳия имконият медиҳад, ки нерӯгоҳҳои барқии обӣ бо иқтидори аз 100 то 800 кВт бунёд карда шавад. Барои дар оянда бо барқ таъмин намудани аҳолӣ дар доираи "Барномаи дарозмуддати бунёди силсилаи нерӯгоҳҳои хурди барқӣ дар давраи солҳои 2007-2020" ва "Барномаи дарозмуддати бунёди силсилаи нерӯгоҳҳои хурди барқӣ дар давраи солҳои 2009-2020" бунёди НБО "Нур-2", "Лолагӣ", "Лолагӣ-2", "Алмосӣ", "Ситора" ва "Искич" бо иқтидори умумии 2110 кВт аз ҳисоби сармоягузорони хориҷию ватанӣ ба нақша гирифта шудааст. Инчунин дар доираи "Барномаи давлатии инвеститсионӣ, грантҳо ва сохтмони асосӣ барои солҳои 2010-2012" дар ҳудуди ноҳия татбиқи лоиҳаи инвеститсионии "Сохтмони НБО-и хурди Лолагӣ - 2" бо иқтидори 100 кВТ ва бо арзиши 132 ҳазор доллари ШМА пешбинӣ шудааст.
Аз сабаби зиёд шудани аҳолӣ ва хонаҳои истиқоматӣ дар деҳаҳои Алибегӣ, Обигармӣ, Чаманзор, Садокат, Шоҳон, Кавшдӯзон, Туда, Ноҷӣ, Ғӯриёт, Рӯдакӣ ва Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ трансформаторҳои мавҷуда қобилияти пурра таъмин кардани аҳолии ин маҳаллаҳоро ба қувваи барқ надоранд. Барои таъмин намудани қувваи барқ сохтмони хатти интиқоли барқи 0,4 кВт ва зеристгоҳҳои иловагӣ ё иваз кардани трансформаторҳои иқтидорашон пасг (10/0,4 кВт) ба трансформаторҳои тавоноишон баланд лозим аст.
Пардохт накардани ҳаққи барқ аз ҷониби аҳолӣ, ташкилотҳо, муассисаҳо ва дигар муштариён низ яке аз мушкилиҳои соҳа аст. Истифодабарандагон аз ширкати "Шабакаи барқ"-и ноҳия 2,0 млн. сомонӣ қарздор мебошанд, ки аз ин 1,5 млн. сомонӣ ба аҳолӣ ва 0,5 млн. сомонӣ ба корхонаю ташкилотҳо рост меояд.
4.6. Таъмини газ
Дар ноҳия гази табиӣ тавассути қубурҳои газгузар аз Ҷумҳурии ӯзбекистон интиқол мешавад. Аз рӯи маълумоти расмӣ 11,3% аҳолии ноҳия (аз ҷумла шаҳраки Ҳисор 83,3 %, шаҳраки Шарора 11%, ҷамоатҳои "Деҳқонобод" 19,4% ва "Ҳисор" 14,6%) бо гази табиӣ таъмин аст ва аҳолии боқимондаи ноҳия ба гази табиӣ дастрасӣ надоранд. Дарозии хатҳои умумии қубурҳои газгузар 104,4 км ташкил медиҳад (89,2 км қубури рӯизаминӣ), ки аз ин дарозии қубурҳои бо фишори миёна 27,3 км ва бо фишори паст 77 км мебошад. Дар ноҳия 4 нуқтаи газтаксимкунӣ (ГРП) ва 74 (ШРП) мавҷуд аст. Аз сабаби боло рафтани нарх ва кам интиқол шудани гази табиӣ дар бештари маҳаллаҳо интиқоли он қатъ шудааст ва аҳолӣ бисёртар аз гази моеъ истифода мебаранд. Барои бо гази моеъ таъмин намудани аҳолӣ бунёди нуқтаҳои фурӯши он дар маркази ҷамоатҳо ба мақсад мувофиқ аст.
Аҳолӣ барои гарм кардани хонаҳо аз сӯзишвории сахт (ангишт, хокаи ангишт, ҳезум ва дигар буттаҳои саҳроӣ) истифода мебаранд. Ҳезум асосан аз ҳисоби буридани дарахтони бисёрсолаи талу теппа ва дигар буттаҳои саҳроӣ захира карда мешавад, ки ин ба муҳити зист таъсири манфӣ расонида, дар бисёр мавридҳо боиси рух додани офатҳои табиӣ мегардад.
Дар доираи Барномаи рушди ноҳия таи солҳои 2012-2016 бунёд кардани коргоҳи истеҳсолии коллекторҳои офтобӣ ва дастгоҳҳои биологии газӣ ба мақсад мувофиқ аст. Ин имкон медиҳад, ки қисми аҳолӣ бо газу оби гарм таъмин шавад.
Мушкилоти соҳаи инфрасохтор:
- дастрасӣ надоштан ба оби тозаи нӯшокӣ;
- пардохт нашудани ҳаққи хадамоти об аз ҷониби истифодабарандагон;
- корношоям гардидани шабакаҳои обу ташноб;
- набудани техника барои кашонидани ПСМ ва тоза нигоҳ доштани партовгоҳ;
- солҳои тӯлонӣ таъмир нашудани болопӯши хонаҳои баландошёна дар шаҳраки Ҳисор;
- аз ташхис нагузаронидани оби ошомиданӣ;
- фарсуда гардидани техникаи мавҷудаи соҳаи нақлиёт ва роҳсозӣ (40%);
- дар ҳолати бад қарор доштани роҳҳои маҳаллӣ ва пулҳо;
- набудани техникаи ҳозирзамон барои корҳои таҷдид ва азнавсозии роҳҳо;
- дастрас набудани алоқа дар сатҳи ҷамоатҳо ва хизматрасонии пасти соҳа;
- набудани сармоя барои бунёди нерӯгоҳҳои хурду миёна;
- набудани хати интиқоли барқ ва трансформоторҳои пуриқтидор;
- набудани нуқтаи фурӯши газӣ моеъ дар маркази ҷамоатҳо.
5. ҲОЛАТҲОИ ФАВҚУЛОДДА
5.1. Омодагӣ ба ҳолатҳои фавқулодда, пешгирӣ ва кам кардани хатари онҳо
Аз рӯи маълумоти расмӣ байни солҳои 2007-2010 дар ноҳияи Ҳисор 22 ҳолати фавқулодда ба қайд гирифта шуд, ки ба хоҷагии халқ хисороти зиёд овард. Хисороти аз офатҳои табиӣ расида 43 фоизи буҷети маҳаллиро ташкил дод.
Таносуби буҷети ноҳия ва хисорот аз ҳолатҳои фавқулодда
+------------------------+-------------------------------------------ҷ
| Нишондиҳандаҳо | Солҳо |
| +------+--------+--------+--------+---------+
| | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | Ҳамагӣ|
+------------------------+------+--------+--------+--------+---------+
|Буҷет (млн.сомонӣ) | 12.8 | 19.7 | 29.9 | 30.8 | 93.2 |
+------------------------+------+--------+--------+--------+---------+
|Хисорот аз ҳолатҳои | | | | | |
|фавқулодда (млн.сомонӣ) | 3,9 | 10,0 | 11.6 | 14,6 | 40.1 |
+------------------------+------+--------+--------+--------+---------+
|Хисорот аз ҳолатҳои | | | | | |
|фавқулодда | | | | | |
|ба ҳисоби фоиз (%) | 30,5 | 50,8 | 38,8 | 47,4 | 43,0 |
+------------------------+------+--------+--------+--------+---------+
Яке аз самтҳои асосии Барнома дар панҷ соли оянда ин пешгирӣ намудани офатҳои табиӣ ва дар ҳолати омодагӣ қарор доштан аст, зеро 34 деҳаи аҳолинишини ноҳия дар мавзеи хатарнок ҷойгир мебошад. Дар мавзеъҳои хатарнок 32 фоизи аҳолии ноҳия истиқомат доранд (60 ҳазор нафар аҳолӣ).
Офатҳои табиӣ, ки ҳамасола ба аҳолии ноҳия таҳдид мекунад, сел, обхезӣ, ярч, жола, хунукиҳои сахт ва боронҳои шадид мебошад. Барои пешгирӣ намудани офатҳои табиӣ (обхезӣ) дар доираи "Барномаи давлатии корҳои соҳилмустаҳкамкунӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2011-2015" ҷиҳати корҳои соҳилмустаҳкамкунӣ таи солҳои 2012-2015 аз ҳисоби буҷети давлатӣ, маблағгузории хориҷӣ ва кӯмаки дастгирии донорҳо 3548,0 ҳазор сомонӣ ба нақша гирифта шудааст (қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикисгон аз 3 марти соли 2011, №112).
Дар доираи Барнома таи панҷ соли оянда ҷиҳати паст намудани таҳдиди офатҳои табиӣ корҳои зеринро ба анҷом расонидан лозим аст:
- кор карда баромадани харитаи минтакаҳои хавфноки ноҳия;
- мақсаднок истифода намудани маблағҳо (ҳам маҳаллӣ ва ҳам сармояи хориҷӣ) барои ҳифзи заминҳо ҳамчун сарчашмаи асосии зиндагии аҳолӣ;
- омодасозии нақшаи ноҳиявии омодабошӣ ва эътино ба ҳолатҳои фавқулодда;
- беҳтарсозии ташкили сохторҳои мудофиаи гражданӣ барои бартарафсозии окибатҳои ҳолатҳои фавқулодда;
- муайян намудани ҷойҳои бехавф барои кӯчонидани аҳолӣ аз минтақаҳои хавфнок;
- гузаронидани машқҳо, тамринҳо (тренингҳо) бо хадамоти мудофиаи гражданӣ дар сатҳи ноҳия, маҳал (ҷамоатҳо) бо мақсади таъмини омодагии доимии онҳо;
- зери сарпарастӣ нигоҳ доштани гурӯҳи наҷотдиҳии ихтиёрӣ;
- дар ҳолати омодагии доимӣ қарор додани сохторҳои мудофиаи граждании ноҳия (комиссияҳо, хадамотҳо).
6. Таҳлили буҷети ноҳия
Маблағгузории Барнома аз ҳисоби буҷети маҳаллӣ, буҷети ҷумҳуриявӣ, сармояҳои худӣ (соҳибкорони ватанӣ) ва манбаъҳои ғайрибуҷетӣ таъмин карда мешавад. Ба манбаъҳои ғайрибуҷетӣ, ки барои маблағғузории Барнома ҷалб карда мешаванд, инҳо дохил мешавад:
- ҳаққи аъзогии иштирокчиён дар иҷрои Барнома;
- пардохти мақсаднок аз фоидаи корхонаҳои ҳавасманд дар иҷрои Барнома;
- қарзҳои бонкӣ;
- маблағи фондҳо ва ташкилотҳои ҷамъиятӣ;
- маблағҳои сармоягузорони хориҷӣ, ки дар иҷрои Барнома ҳавасманданд ва ё чорабиниҳои алоҳидаи онҳо;
- сармояи муҳоҷирони меҳнатии бурунмарзие, ки дар таъмини Барнома ҳавасманданд.
Буҷети маҳаллӣ дар амалӣ шудани Барномаи мазкур нақши калон мебозад, вале таҳлил нишон медиҳад, ки солҳои охир барои рушди ноҳия тавассути буҷети маҳаллӣ маблағ кам ҷудо карда мешавад. Ноҳияи Ҳисор аз қабили он минтақаҳои ҷумхурист, ки аз буҷет кӯмаки молиявӣ (субвенсия) намегирад ва баръакс кӯмаки худро ба буҷети ҷумҳуриявӣ мерасонад.
Даромади умумии буҷети ноҳия аз 16 намуди андоз ва пардохт асос ёфтааст.
Дар соли 2010 буҷети ноҳия 37,5 млн. сомониро ташкил дод, ки аз ин 6,7 млн. сомонӣ ба буҷети ҷумҳуриявӣ аз рӯи андоз арзиши иловашуда 58% ва аз андоз аз истифодабарандагони роҳҳои автомобилгард 50% равона шудааст.
Буҷети ноҳия хусусияти иҷтимоӣ дошта, дар қисми хароҷот ҳиссаи зиёдро хароҷоти соҳаҳои маориф, тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоӣ ташкил медиҳад. Ҳаҷми маблағгузории буҷети ин соҳаҳо дар асоси ҳисобу китоби харҷномавӣ (сметавӣ) муайян мегардад. Таи солҳои 2008-2010 ҳиссаи хароҷот барои соҳаҳои маориф ва тандурустӣ мутаносибан 4,4% ва 3,5% зиёд шудааст. Қисми асосии хароҷотро дар ин соҳаҳо музди меҳнат ташкил медиҳад.
Дар соли 2010 сабаби асосии афзудани хароҷоти соҳаи маориф ин ба меъёрҳои сарикасӣ гузаштани мактабҳои таҳсилоти ҳамагонӣ аст.
Сохтори хароҷоти буҷети ноҳияи Ҳисор аз рӯи гурӯҳбандии иқтисодӣ асосан аз категорияҳои музди маош ва суғуртаи давлатӣ, хароҷот барои коргузории молу хизматҳо, субсидияҳо ва хароҷоти сохтмони асосӣ иборат мебошад. Хароҷоти сохтмони асосӣ барои бунёди иншооти нав, таъмири биноҳо ва харидории таҷҳизот равона мешавад. Ҳиссаҷудокунӣ барои хароҷоти сохтмони асосӣ дар қиёс ба солҳои 2007-2008 мутаносибан аз 40 то 56 фоиз кам шудааст.
Маблағҳои аз ҳисоби буҷети маҳаллӣ барои рушди ноҳия равонашуда (5,1%) тамоми он мушкилоте, ки дар доираи Барнома дар панҷ соли оянда бояд ҳаллу фасл шаванд, таъмин карда наметавонад. Барои таъмини Барнома фазои инвеститсиониро дар ноҳия беҳтар намуда, ҷалби сармоягузорони хориҷию дохилиро ба роҳ мондан лозим аст.
Аз рӯи маълумоти расмӣ дар соли 2010 тавассути бонкҳо аз ҳисоби муҳоҷирони меҳнатӣ 60 млн. доллари ШМА ва 11 моҳи соли 2011 зиёда 54 млн. дол. ШМА ба ноҳия ворид шудааст. Дар ҳолати беҳтар намудани шароит барои соҳибкорӣ ва самаранок истифода бурдани маблағҳои воридшуда, маблағҳои интиқолшудаи муҳоҷирони меҳнатӣ метавонад сарчашмаи асосӣ дар таъмини Барномаи мазкур бошад.
7. Низоми мониторинг ва арзёбӣ
Яке аз унсурҳои муҳими системаи идоракунии татбиқи Барнома низоми мониторинг ва арзёбӣ мебошад. Он барои мушоҳидаи ҷараёни корҳо ва таҳлили натиҷаҳои бадастомада, ошкор намудани мушкилиҳои мавҷуда дар татбиқи Барнома истифода бурда мешавад. Низоми мониторинг ва арзёбӣ имкон медиҳад, ки робитаи мутақобила ва муттасил дар сиёсати қабулнамуда ва натиҷаҳои татбиқи амалии он таъмин гардад.
Гурӯҳи мониторинг ва арзёбӣ бо қарори раиси ноҳия дар ҳайат 5 нафар аъзо таъсис дода мешавад (аз ҷумлаи мутахассисони соҳавӣ ва кормандони масъули мақомоти маҳаллии ноҳия). Ба гурӯҳи мониторинг ва арзёбӣ раиси ноҳия ё яке аз муовинони он сарварӣ мекунад. Ҳамчунин бо қарори раис барои гузаронидани мониторинг ва арзёбии Барнома яке аз шахсони масъул (аз ҷумла сардори раёсат ё шӯъба) таъин мешавад ва вобаста ба ин масъала раиси ноҳия фармоиши махсус интишор мекунад, ки тибқи он сохторҳои дахлдори мақомоти маҳаллӣ ҳисоботи семоҳаи оид ба иҷрои лоиҳаҳои Барнома дохилшударо барои ҳисобот ва ҷамъбаст ба шахси масъул пешниҳод мекунанд.
7.1. Сохтори низоми мониторинг ва арзебӣ
Барои мониторинги Барнома мушоҳидаи омилҳои зерин зарур аст:
- ба хадафҳои Барнома то кадом андоза муваффак мешавем;
- дар доираи Барнома лоиҳаҳо чӣ гуна амалӣ шуда истодаанд.
Бояд мониторинги натиҷаҳои нақша ва мониторинги ҷараёни татбиқи лоиҳаҳо гузаронида шавад. Низоми мониторинг ду унсурро дар бар мегирад.
Мониторинги натиҷаҳои нақша бо роҳи ченкунии аҳамияти индикаторҳо анҷом дода мешавад. Мутаносибан, муваффақшавии ҳадафҳои нақшаро бо ҳамон мулоҳиза кардан мумкин аст, ки дар кадом андоза мақсадҳои нишондиҳандаҳо ба даст омадааст. Ҳамаи нишондодҳои пешниҳодгардида дар хазинаи маълумоти Раёсати омори ноҳия мавҷуданд. Мониторинги натиҷаҳо ҳар сол гузаронида мешавад.
Мониторинги иҷрои лоиҳаҳо дар доираи Барнома тавассути параметрҳои зерин гузаронида мешавад: назорати тартиби лоиҳа ва мувофиқат намудани он бо Барнома. Дар ин маврид ҷадвали электронӣ бо формати Ехсеl таҳия мешавад, ки бояд ҳар семоҳа ба таври синхронӣ ва бо ҳисоботнокии лоиҳаҳо тасҳеҳ карда шавад. Шахсе, ки ҷадвали мониторингро пур мекунад, бояд рақамҳои 1 то 5-ро вобаста ба тартиби воқеии лоиҳа гузорад (ҷадвали 1):
Мониторинг ва арзёбии иҷрои лоиҳаҳоро ба чор гурӯҳ ҷудо мекунад: "ҳамааш хуб"; "номувофиқати дорад", "номувофиқатии ҷиддӣ дорад", "лоиҳа амалӣ нашудааст".
Тартиби пур кардани ҷадвали мониторинги лоиҳаҳои Барнома
+----------------------------------+---------------------------------ҷ
| Тартиби лоиҳа | Иҷрои лоиҳа нишонгузории ҳарфӣ- |
| (рақам аз 1 то 5) | рангӣ: |
| | а - сабз |
| | б - кабуд |
| | в - сурх |
| | г - хокистарранг |
+----------------------------------+---------------------------------+
| 1. Таҳия нашудааст |(а) Ба нақша мувофиқ аст ё |
| 2. Мавриди таҳия қарор дорад | тамоюли назаррас надорад |
| 3. Таҳия шудааст |(б) Тамоюли назаррас ба нақша |
| 4. Амалӣ шуда истодааст |(в) Тамоюли қатъӣ ба нақша |
| 5. Амалӣ шудааст |(г) Лоиҳа амалӣ нашуда истодааст.|
+----------------------------------+---------------------------------+
Дар охири сол ҳангоми зарурат арзёбии чораҳои андешидашуда ва лоиҳаҳо дар яке аз соҳаҳои Барнома, бо дарназардошти захираҳои мавҷуда ва талаботи иттилоотӣ гузаронида мешавад. Арзёбии таъсиррасонӣ аз ҷониби мутахассисони соҳавӣ ва мустақил (экспертҳо), ки ҳолати бахши мазкурро хуб медонанд, гузаронида мешавад.
Стратегия ва вазифаҳои соҳаҳои иқтисодӣ
Ниг. ба замима
